volume 1
mei 1998

De invloed van de radio op de popmuziek

door Hans Knot en Arno Weltens

In de geschiedenis van de radio en de televisie neemt de popmuziek een belangrijke plaats in, net zoals omgekeerd de geschiedenis van de popmuziek niet kan worden geschreven zonder vermelding van deze media. Tegen die achtergrond houdt het Omroepmuseum vanaf 15 mei 1998 een wisseltentoonstelling onder de titel "Popmuziek 1960-1990, beeld en geluid van de jongerencultuur". Op deze pagina roepen Hans Knot en Arno Weltens warme herinneringen wakker aan de beginjaren van de popradio. Ze verschaffen de lezer daarmee tal van goede redenen voor een bezoek aan het omroepmuseum.

Radio en popmuziek. Tussen radio en popmuziek bestaat een innige relatie, ook in Nederland. Vooral via de radio verwierven veel liedjes en groepen in de beginperiode van de popmuziek de nodige bekendheid. Toch kan niet worden volgehouden, dat de publieke omroepen en het toenmalige Nederlandstalige Radio Luxembourg de popmuziek voor ons land hebben "gemaakt". De hechte band tussen popmuziek en radio werd pas in het midden van de jaren zestig gesmeed. Groepen als de Beatles en de Rolling Stones hadden jeugdig Nederland toen al met hun platen veroverd. Tot die tijd vielen er wel wat programma's te beluisteren, waarin deze muzieksoort werd gedraaid. Te denken valt aan Tijd voor Teenagers met achtereenvolgens Dick Duster, Ko de Kloet en Herman Stok (VARA). Daarnaast was nog een gering aantal andere programma's waarin soms een "pop"-muziekje voorbij kwam. Op Radio Luxembourg was het vaak een kwestie van gesponsorde kwartiertjes waarin de meer bekendere deuntjes werden gedraaid.

Buitenlandse radiostations. Anders was het voor diegenen die de buitenlandse radiostations ontdekten. De Engelstalige uitzendingen van Radio Luxembourg, die in de avonduren met veel storing (Radio Fadenbourg) waren te ontvangen, brachten voornamelijk de Britse muziek onder aandacht. Daarbij genoot vooral het werk van de platenmaatschappijen DECCA en EMI de voorkeur. Vreemd was dat ook niet want ze waren de belangrijkste sponsors van het station. Voor de Amerikaanse muziek moest je terecht bij de Amerikaanse legerstations, die onder de naam American Forces Network (AFN) de populaire deuntjes uit de States urenlang de ether ingooiden via de middengolf. Tenslotte was er nog een mogelijkheid zeer up to date op de hoogte te worden gebracht via de draadomroep. Iedere zondagmiddag was er om vijf uur, via knopje vier (tevens de laatste keuze), Pick of the Pops met Alan Freeman (BBC Lange Golf; zender Droitwich) te horen. 's Zomers tussen 16.00 en 17.00 uur en in de winter tussen 17.00 en 18.00 uur draaide Freeman het eerste half uur de tips en daarna de wekelijkse Engelse Top Tien. [1]

Radio Veronica. Radio Veronica startte haar uitzendingen in april 1960 maar ook dat betekende niet dat we toen al regelmatig werden overstroomd met popmuziek. Pas nadat Willem van Kooten de eigenaren Verweij toestemming vroeg voor een oriëntatiereis naar de VS zou verandering komen in de programmering. In januari 1965 was de eerste officiële Nederlandse hitlijst, de Veronica Top 40, een feit. Niet dat er al direct sprake was van een echte hitlijst op basis van verkoopcijfers, maar er werd wel naar gestreefd. Zo kon het gebeuren, dat in de eerste twee jaren meer dan één versie van een bepaald nummer hoog in de hitlijsten stond terwijl er slechts één echt goed verkocht werd. Als groot voorbeeld noemen we het nummer Goldfinger. De echte hitversie was van Shirley Bassey terwijl het nummer, dat op 24 april 1965 de Top 40 binnenkwam, ook genoteerd stond in de versies van John Barry, ZZ en de Maskers en de Jets. Het behaalde de vijfde plaats als hoogste notering en stond in totaal vijftien weken genoteerd.

Geluidsfragment 1: Goldfinger door ZZ en de Maskers (37 seconden).

De Tipparade en de Alarmschijf. Het gedrukte exemplaar van de Top 40 was vanaf de tweede week van januari 1965 gratis af te halen in de grammofoonplatenzaken. Ook de Veronicaprogrammering werd vanaf dat moment aangepast en waren er op de doordeweekse dagen shows te horen, die gekoppeld waren aan de deejays. Op de zondagen bleef er wel ruimte voor gesponsorde programma's, zoals de Indolashow. In 1969 ging Radio Veronica over tot het invoeren van de Tip Parade, een lijst van deejaytips en andere nieuwe releases die veelvuldig op het station werden gedraaid, zodat de nieuwe platen ook eindelijk uitgebreid aandacht kregen op de radio. De nummer 1 van deze wekelijkse lijst kreeg het predikaat "Alarmschijf" mee.

De publieke omroep. Vanaf die tijd worden radio en popmuziek haast synoniem. Ook de publieke omroep gaat om. Uiteraard was de groeiende populariteit van Radio Veronica niet aan de publieke omroepen voorbij gegaan en door een regeringsbesluit werd een alternatief station opgericht, dat de geschiedenis vanaf september 1965 inging als Hilversum III. Een echt popstation kon het echter niet worden genoemd daar er ook ruimte werd gelaten voor operette en marsmuziek. Pas medio jaren zestig en zeker aan het eind van dat decennium kreeg het station meer kleur en vanaf 1970 was het voor het eerst in de geschiedenis dat Hilversum III meer luisteraars trok dan het vanaf zee opererende Radio Veronica. Op Hilversum III waren natuurlijk ook pop-programma's te beluisteren met namen die warme herinneringen kunnen oproepen. Bij de VARA had je in 1966 Ringo, een wekelijks programma op de zondag om 12.00 uur, met beat- en popmuziek in de presentatie van Eddie Becker en met het orkest van Charlie Nederpelt. [2]

De AVRO besteedde aandacht aan de Rhythm and Blues in het gelijknamige programma met Edwin Rutten. Het programma Op Tienertoeren (NCRV) werd in 1966 vervangen door Tienerama, terwijl een ander nieuw programma Jeugdland heette. Skip Voogd nodigde iedere week een beatgroep in de studio uit.

Het alternatief van de VPRO. Op 24 maart 1967 was de eerste aflevering te horen bij de VPRO van 2 x Top 10 waarin Hans Kemna de toen recente top 10 draaide en een oude top 10 ten gehore bracht. Helaas was dit programma geen lang leven beschoren want het verdween al weer op 29 september 1967. Heel populair was een ander VPRO-programma in presentatie van Wim Noordhoek. Help hield het ook langer vol en wel van 19 mei 1967 tot en met 16 mei 1969. Het programma is trouwens spontaan begonnen nadat, aldus Wim Noordhoek, de dominees binnen de leiding van de VPRO hadden besloten dat een ander programma direct van de radio diende te verdwijnen. Noordhoek nam zijn eigen platenspeler van huis mee en draaide zijn geliefde LP-tracks. Een ander programma van de VPRO dat zeker genoemd moet worden werd in de begin jaren zeventig geprogrammeerd. De Joe Blow Show was zeer zeker een ander hoogstandje van Wim Noordhoek en Jan Donkers.

De deejay's van de publieke omroep. Presentatoren als Noordhoek en Donkers speelden een belangrijke rol bij de verspreiding van de popmuziek via de radio. Ook de andere omroepen hadden zo hun bekende namen. Voor de KRO is Theo Stokkink jarenlang een paradepaardje geweest met ondermeer programma's als: Coda (hitparade in 1965), Sjook (1966-1968), Pop-in (1970), de Theo Stokkink Show (1971-1981) en de Noenshow (begin jaren tachtig). Maar uit de prille begindagen van Hilversum III herinneren we ons natuurlijk ook de Hullekie Dullekie Show met Henk Terlingen, die zelfs met zijn gezongen tune Ik ben Hullekie Dullekie van de radio de hitlijsten haalde. In de jaren zeventig was tevens de opkomst van de later met het televisieprogramma Top Pop populaire Ad Visser. Wie herinnert zich niet het AVRO-programma Super Clean Dream Machine. Natuurlijk dienen ook deejays als Eddie Becker (Eddy Go Round Show) en Robbie Dale (Jam on the Radio) te worden genoemd, die beiden tegen het einde van de jaren zestig verkasten van Radio Veronica naar respectievelijk de VARA en de TROS.

Pop op de televisie. Uiteraard verzamelden jongeren zich in de jaren zestig en zeventig al met plezier voor de beeldbuis voor het aanschouwen van de incidentele popprogramma's: Een trekker was uiteraard het AVRO-programma Moef-Ga-Ga, dat werd gepresenteerd door niemand anders dan Willem van Kooten (Joost den Draayer). Het was de NCRV, die in 1964 al met een thematisch programma kwam, waarin ook de popmuziek onder de aandacht werd gebracht: TM, dat stond voor Teenager Magazine, werd één keer per maand, op de vrijdagavond, gedurende drie kwartier uitgezonden. In 1966 begon de NCRV met Twien, een programma waarin onderdelen waren opgenomen van de Amerikaanse show Hullabaloo en kwam de VARA niet veel later met de programma's Wonderland en Popkrant. Waauw was een gedanste hitparade van de KRO, waarin wekelijks The Douglas Squires Dancers centraal stonden. In de zomer van 1969 bracht de VPRO zes weken lang een live programma vanaf lokatie, waarin vele artiesten optraden. Picknick luidde de naam van het programma. Eerder viel al de naam van Robbie Dale, die voor de TROS ook nog eens een tv-versie van JAM opnam. Tenslotte kunnen we ook niet om het VARA-programma Fanklup heen, waarin Sonja Barend (zie afbeelding hiernaast) de groepen aanelkaar praatte in een programma dat werd geregisseerd door Ralph Inbar. Beiden zouden eind jaren zestig als zijnde echtpaar vertrekken naar Israël om daar aan de wieg te staan van de televisie in het land.

Met de radio het land in. De omroepen brachten niet alleen de muziek via de radio naar de luisteraars. Vooral Radio Veronica verwierf bekendheid met zijn drive-in show. Op Koninginnedag 1966 was er het jaarlijkse, door het station in Amsterdam georganiseerde, Oranjebal. Een aantal groepen zou er optreden maar toen op de dag zelf een groep afzegde, improviseerden technici Dick de Bois en Ad Bouman een "studiootje" op het toneel zodat de aanwezige Veronicadeejays er platen konden draaien. De Veronica Drive-in-show was geboren. Maar er kan hier niet gesproken worden over de introductie van de drive-in-show in Nederland. Dat had namelijk al eerder plaats gevonden. In april 1964 ging Skip Voogd al op pad met de Tussen 10+ en 20- Drive-in-show. Namens de AVRO deed hij zaaltjes aan om platen te draaien voor zijn luisterpubliek. In de jaren zeventig gingen de deejays van Hilversum III ook op tournee langs belangrijke zalen om de deejays platen te laten draaien, terwijl ook de TROS haar eigen drive-in-shows creëerden. Later ging de AVRO het land in met Top Pop. In eerdere jaren, voordat Hilversum III werd opgericht, organiseerden de omroepen ook wel avonden voor hun leden maar die moeten meer gezien worden als familiebijeenkomsten waar artiesten belangeloos optraden ter omlijsting van het totaalprogramma van zo'n avond.

Van de disco naar de studio. De latere zeezenders Radio Noordzee (1971-1974), Radio Mi Amigo (1974-1978), Radio Atlantis (1973-1974) en Radio Caroline (1972-1973) en (1979-1980) hadden ook hun eigen drive-in-shows, waarbij wekelijks vele optredens in Nederland en België werden gedaan. Uiteraard om de heetste hits, de deejays en de nieuwe producten veelvuldig aan het publiek voor te stellen. Op Hilversum III kwamen, in het programma van Felix Meurders, vanaf 1971 ook deejays uit de landelijke discotheken aan het woord, die konden vertellen welke platen in hun club het meest populair waren. Gevolg was de uitzending, gedurende enkele jaren, van de discotheken top 10. Voor de drive-in-shows was een lange periode van succes verzekerd en zou het tot diep in de jaren tachtig duren alvorens de populariteit wegebde. De discothekendeejays, die altijd vlot van de tongriem waren gesneden, maakten plaats voor "house-deejays" die meer gespecialiseerd zijn in het mixen van bepaalde nummers en wel op die manier dat het een aaneensluitende muziekmuur van ritme wordt. Het gesproken woord werd daarmee tot een minimum teruggebracht.

De paling-sound. De radio liet niet alleen muziek horen, maar "maakte" ook muziek. Een duidelijke invloed had de radio bijvoorbeeld op de muzieksoort, die de geschiedenis inging als de paling-sound. De Verweijbroers, de eigenaren van Radio Veronica, hadden hun nodige contacten in Volendam en van het een kwam het ander. Groepen als The Cats, George Baker Selection, Jen Rog, Silvio, BZN en vele anderen, werden via de 192 meter en later de 538 meter, gigantisch geplugd, met alle gevolgen van hitsucces. Opmerkelijk hierbij is te noemen dat een groep als BZN eerst niet de enigszins met liefde overtrokken songs vertolkte, die men later tot een gigantisch succes maakte. Het was een rockformatie die hits scoorde met nummers als Sweet Silver Annie, Barber's rock en zelfs een instrumentale rockversie van het Wilhelmus. Bij Radio Veronica ging men zelfs zo ver door een eigen LP Volendam Hoog uit te brengen. Het mes sneed aan twee kanten. De artiesten ontvingen royalties en de winst op de LP ging naar de voetbalvereniging Volendam, dat door Veronica in die tijd werd gesponsord.

Links: Theo Stokking achter de knoppen

Payola. Daarnaast kan worden gemeld dat de zeezenders veelvuldig gebruik maakten van het tegen geld verkopen van zendtijd om bepaalde nummers veelvuldig te laten horen. Het waren vooral Radio Noordzee, Radio Caroline, Radio Mi Amigo en Radio Atlantis die op deze manier (uiteraard betaald door de platenmaatschappijen) vele nummers groot hebben gemaakt. Uiteraard kon en kan niet verwacht worden dat de publieke omroepen zich bezighielden met payola, zoals deze vorm van "hitmaken" internationaal wordt omschreven. Bij de wet is deze vorm van radiomaken namelijk verboden. Desondanks kwamen de programmamakers nog wel eens in opspraak als er iets onder de tafel werd doorgeschoven. Vaak werden deze verhalen de publiciteit ingebracht als zijnde geruchten en tot echte gerechtelijke procedures, om een eind te maken aan deze vorm van betaling, is het echter nooit gekomen.

Van singles tot jingles. Tenslotte dient vermeld te worden dat tal van artiesten, op basis van hun bekende songs, jingles inzongen die vooral via Radio Veronica, veelvuldig werden gedraaid ter opfleuring van de programma's. Hier volgen er een paar.

Geluidsfragment 2: Een jingle voor Veronica van Anita Kerr (20 seconden)

Geluidsfragment 3: Nog een jingle voor Veronica (15 seconden)

Geluidsfragment 4: Nog een jingle van Veronica (17 seconden)

Geluidsfragment 5: En nog een jingle van Veronica (20 seconden)

Popmuziek 1960-1990, beeld en geluid van de jongerencultuur: zo luidt de titel van de wisseltentoonstelling, die vanaf 15 mei 1998 is te zien en en te horen in het Omroepmuseum. Op die tentoonstelling wordt uitgebreid aandacht besteed aan de relatie tussen de media en het popgebeuren in Nederland. Dit betekent niet dat er alleen ruimte zal zijn voor Nederlandse musici maar ook voor buitenlandse artiesten die op de een of andere manier door de omroepen zijn opgenomen. In drie zalen zal in totaal voor vier à vijf uur aan nostalgisch televisiemateriaal worden vertoond terwijl ook diverse luisterpanelen de mogelijkheid geven oude radiofragmenten terug te horen. Uiteraard zullen, via attributen en tekstpanelen allerlei zijpaden worden betreden, zoals commercie, merchandising, hitnoteringen, presentatie, vormgeving, rol van de Nederlandstalige zeezenders, deejay-taal en dictie, geluidsregistratie, doelgroepenstations, rol en filosofie van zendgemachtigde, reclame-objecten, jongerenmagazines en platenpluggers.

Noten

1. Met dank aan Dick Offringa voor de precieze gegevens over de draadomroep.

2. Met dank aan Jan de Hont, gitarist van de groep ZZ en de Maskers — een groep die destijds regelmatig optrad in het programma Ringo. Hij wees ons erop, dat dit programma werd gepresenteerd door Eddie Becker en niet door Bob Bouber, de "ZZ" en zanger van de Maskers.

Op de geluidsfragmenten bij dit artikel rusten copyrights. Ze worden hier gebruikt volgens de regels van "fair use" en "academic quoting".