volume 1
augustus 1998

De klankzuilen van Leipzig

Loopt de periode van de stadsradio van Leipzig nu ten einde?

door Ingo Paternoster

De Duitse stad Leipzig kent een tamelijk merkwaardige omroep die haar programma's verspreidt via grote luidsprekers die in de straten in hoge zuilen staan opgesteld. Het systeem is nog een erfenis uit het communistisch verleden. Sinds 1989 is al enkele malen een poging gedaan om deze omroep op te heffen. Tot nu toe, dankzij de inzet van de bevolking en de plaatselijke politieke partijen, vergeefs. Blijft deze stadsradio ook in de toekomst bestaan? Ingo Paternoster wijdt er een beschouwing aan.

Links: Demonstratie voor de hereniging, Leipzig 1989

Toegegeven: naar hifi klinken ze beslist niet, de merkwaardige klankzuilen annex speaker-boxen die op vele plaatsen in de stad Leipzig een beetje onheilspellend naar de hemel omhoog rijzen. Maar dat maakt ze juist zo heerlijk ouderwets. Waar valt er immers nog radio te beluisteren waaraan de luisteraars weerloos zijn overgeleverd zijn met een programma dat ze noch af- noch aanzetten kunnen? Enkel weglopen biedt de mogelijk om aan het programma te ontkomen zodra het door de speakers klinkt. En dan is het ook nog een programma, dat zonder genade informatief georiënteerd is en dat in geen enkel opzicht amuserend valt te noemen.

De Leipziger Stadsradio is een curieus overblijfsel uit de sovjet-bezettingstijd en lijkt helemaal niet meer in deze tijd te passen. Toch was dat niet de reden voor het stadsbestuur om onlangs het voornemen kenbaar te maken om met de stadsradio te stoppen. Zoals zo vaak in de voormalige DDR gaven de financiën de doorslag — en de budgetten in Leipzig zijn net zo krap als in vele andere steden in de regio. De reparatie van de ouderwetse 'groot-luidspreker-installatie' uit de sovjet-tijd zou te duur zijn, zo kreeg het onthutste publiek te horen. Tegen het einde van dit jaar zou de openingsfanfare, met het typische plaatselijke klankmotief B-A-C-H, voor het laatst te horen zijn. Dat het nu toch blijkbaar anders uitvalt, is te danken aan de inzet van de SPD-fractieleider Rainer Fornahl.

De stadsradio van Leipzig kent een bewogen verleden. Op 27 september 1945 kwam de stad onder bevel te staan van de sovjet-militaire overheid in Duitsland. Die had de bedoeling om de Duitse bevolking te voorzien van een tijdige en regelmatige politieke informatie. Daarvoor werden toen in Leipzig — evenals in veel andere Saksische steden — op publieke plaatsen en straten dozijnen klankzuilen geïnstalleerd. Aanvankelijk werden de programma's van de Berlijnse en Moskouse radio-omroep uitgezonden. Begin jaren vijftig werd er vervolgens in het Nieuwe Raadhuis een eigen studio voor Leipzig geïnstalleerd. De Leipziger stadsradio in zijn huidige vorm was geboren. Taak was vooral de democratische heropvoeding van de inwoners te verzorgen.

Met de tijd werd de stadsradio tot een spreekbuis van de SED — de Socialistische Eenheidspartij Duitsland. De Stasi kon daarbij met haar vingers natuurlijk niet van het mengpaneel afblijven. Dat betekende evenwel niet, dat uit de luidsprekers niet ook een grote hoeveelheid onschuldige informatie kwam. Op de gemiddelde dagen zond de stadsradio haar programma twee keer uit — tijdens de lunchuren en laat in de middag, als veel werknemers op weg naar huis waren. Bij bijzondere gelegenheden werden de Leipziger inwoners zelfs de hele dag volgestouwd met informatie. Dat gebeurde bijvoorbeeld tijdens de Leipziger Messe — de plaatselijke jaarbeurs — en de volksverkiezingen. En, ieder jaar op 1 mei klonk er marsmuziek. Tijdens de jaarlijkse Vredeskoers was de stadsradio ook overdreven lang aanwezig, wanneer de Oost-Europese wielrenners door de stad heen trokken. Duizenden enthousiaste inwoners verzamelden zich dan op de plekken met de zuilen om zich door de, over de gehele stad verspreide verslaggevers, van minuut tot minuut op de hoogte te laten stellen.

Na de wending in 1989 kwam de mediaraad van Saksen — gevestigd in Dresden — met een beschikking, waarin men Leipzig de verdere beïnvloeding van de inwoners verbood. De stadsradio moest weg. In de pers en de roddelbladen stak evenwel een storm van protesten op tegen de waanzinnige interpretatie van de wet door de Dresdener mediaraad, die een echt stuk Leipzig aan de nieuwe werkelijkheid van de grondwet wilde opofferen. Er kwam een oplossing. Aan het grondwettelijke verbod van de staatsinvloed op de radio-omroep werd voldaan, maar de radio bleef. Weliswaar is de stad eigenaar gebleven van de installatie, maar het programma wordt nu verzorgd door het private station Radio Leipzig. Dit station kreeg de rechten tot gebruik van de zuilen tijdens een openbare verkoop door de lokale overheid.

De traditie van de openbare uitzendingen werd daarmee door een commerciële omroep voortgezet: vijf keer per dag een kwartiertje nieuws uit Boomtown Oost, enkele evenemententips en af en toe ook een reclamespot. Intussen was er van 47 overgeblevenen klankzuilen — in betere tijden waren het er honderd — meer dan de helft niet meer bruikbaar door ouderdom en een tekort aan onderhoud ofwel door een kabelstoring ontstaan tijdens bouwwerkzaamheden. Zo nu en dan dienden burgers bezwaar in tegen de belastende uitzendingen. Maar bij de gemeente kwam men dan met de mededeling dat stadsgenoten bij de tramhalte juist de stadsradio als amusant ervaarden.

In een speciale bestuurscommissie van de gemeenteraad moest begin juni eigenlijk het einde bezegeld worden. De SPD- en PDS-fractie vroegen om uitstel van besluitvorming. Die periode wil de SPD-fractieleider Fornahl gebruiken om sponsoren te vinden voor de reparatiekosten die op 100.000,- DM worden geschat. Daarbij kan Fornahl ook een beroep doen op het revolutionaire geweten van de Leipziger bevolking. In de maanden rond de wending heeft de stadsradio namelijk een hoogtepunt beleefd. De dirigent Kurt Masur riep toen via de installatie de burgers van Leipzig op tot dialoog en tot het einde van het geweld. En de nog aanwezige Stasi moesten daar ook verplicht naar luisteren, of men wilde of niet.

Een opmerking achteraf

Met de jaarwisseling van 1998 naar 1999 werden de laatste luidsprekers van de stadsomroep definitief uitgeschakeld. Op 31 december waren ze voor het laatst te horen. Van de 46 waren er toen nog 20 functioneel. In de aanloop tot de sluiting besloot de gemeenteraad eenstemmig dat er in 1999 geen geld meer in de stadsomroep zou worden gestoken. Rainer Fornahl legde het hoofd in de schoot: "Het geld dat we bijelkaar hadden gesprokkeld, heeft helaas de anderen niet kunnen overtuigen om door te gaan." Fornahl zelf onthield zich bij de uiteindelijke beslissing van stemming.