Pioniers, duimzuigers en mislukkelingen

Als in een gesprek tussen trouwe radio-luisteraars uit de jaren zestig en zeventig het woord zeezender valt, komen al snel de namen bovendrijven van stations als Radio London, Radio Caroline, Radio Veronica en Radio Noordzee. Maar er zijn op zee talloze radiopioniers geweest die aan deze stations vooraf gingen. De alleroudste zeezenders zijn hier al eens aan de orde geweest. Ook de namen van de Voice of Slough en Great Britain OK zijn in dit tijdschrift al eens gevallen. Maar, er zijn meer van die projecten in de marges van de zeezender-geschiedenis. Een twaalftal wordt hier kort behandeld. Op een enkele uitzondering na — zo zal duidelijk worden — waren ze niet bepaald succesvol. Hans Knot neemt u mee terug naar de jaren tussen 1938 en 1973.

Voice of America (1). Ook de Amerikanen maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruik van een drijvend radiostation. De US Operational Forces installeerden het station aan boord van de USS Texas, dat verankerd lag in de Middellandse Zee. Tegelijkertijd met de verankering vond de oprichting van "The Voice of America", de VOA, plaats. Het doel was in eerste instantie anti-Nazi propaganda uit te zenden en bovenal de waarheid omtrent oorlogsgebeurtenissen te laten horen. De allereerste uitzending vanaf dit schip vond plaats op 7 november 1942 via de 601 kHz. Men gebruikte hiervoor een zender met een vermogen van 5 kW en de programma's werden vooral gericht op de inwoners van Noord-Afrika. Niet veel later, even voor de jaarwisseling van 1942 naar 1943, werden de programma's echter al weer stopgezet.

Voice of America (2). Eind 1944 besloot de Amerikaanse regering andermaal om tijdelijk een schip in te richten als basis voor een zender van de "The Voice of America". Ditmaal ging het om de US Phoenix. Dat schip werd ingezet in de Chinese Zee met als doel vooral de landen in het Verre Oosten te bereiken en om hun inwoners de juiste informatie te kunnen verstrekken inzake de strijd tegen de Japanners. Aan boord was, voor die tijd, een aanzienlijk zenderpark aanwezig, bestaande uit twee korte golfzenders en een AM-zender. Na de capitulatie van de Japanners werd het zendschip weer teruggetrokken uit de Chinese Zee.

Voice of America (3). Intussen zijn we beland in de jaren van de Koude Oorlog. Op allerlei mogelijke manieren probeerden zowel het West- als het Oostblok van het begin van de jaren vijftig om elkaars volkeren via de radio te bombarderen met propaganda. Eén van die radiostations is de geschiedenis ingegaan als "VOA Dodecanese Islands". Het ging van start in september 1951 via onder meer de 1390 kHz in de middengolf. De zenders hadden nog een tweede functie. Ze dienden als stoorzender om de propaganda vanuit het Oostblok te weren van de westerse radio-ontvangers. Voor dit doel werd door de Amerikaanse regering een 3805 ton zware vrachtvaarder, de MV Doddridge, aangeschaft en herbouwd tot zendschip. Het schip werd ingericht met drie zenders waarvan er een — de AM zender — een vermogen had van 150 kW. De beide andere, kortegolf, zenders hadden een vermogen van 35 kW.

Geavanceerde apparatuur. Aan boord van de Doddridge was de meest geavanceerde apparatuur ingebouwd. De draaitafels waren onder meer op een dergelijke manier verzwaard dat de programma's ook tijdens zwaar weer normaal een doorgang konden vinden. De totale kosten voor de herbouw en uitrusting van het zendschip kwamen uit op 3,5 miljoen dollar. Het lag trouwens in de bedoeling van de Amerikaanse regering om een keten van dergelijke stations over de gehele wereld te leggen, hetgeen nooit is gerealiseerd. Als basisnaam voor dit project werd gekozen voor de naam "Radio Vagabond". Nadat het zendschip in 1951 werd herdoopt in US Coastal Messenger en men geruime tijd de landen achter het IJzeren Gordijn had gebombardeerd met propaganda, verhuisde men naar het Caribische gebied waar op 2 april 1952 in het Panamakanaal de programma's een aanvang namen. Het was in die periode dat het schip haar derde naam kreeg, de US Courier.

Panama. Het "World Radio Handbook" gaf in het volgende jaar aan dat men gebruik maakte van de 1390 kHz. Dit was een officieel aan Panama toegewezen frequentie en heden ten dage wordt deze onder meer gebruikt door "Radio Super Sol", dat eerder bekend was onder de naam "Radio Atlantico". Op deze locatie maakte men op de Courier onder meer gebruik van een met helium gevulde ballon als antenne, een experiment dat in de jaren tachtig zou worden nagedaan door de Laser organisatie. Nadat de Courier haar taken had volbracht in het Caribische gebied vertrok het naar een nieuwe bestemming. Het was in de zomer van 1952 dat het schip andermaal de Middellandse Zee opvoer en bij het eiland Rhodos voor anker ging.

Hongaarse opstand. Op 7 september werden de uitzendingen van de VOA vanaf die locatie bij Rhodos hervat. De propaganda-uitzendingen vanaf de US Courier werden vervolgens jarenlang vanaf de nieuwe ankerplaats uitgezonden en werden bijvoorbeeld in 1958 vooral gericht op de inwoners van Hongarije om ze te steunen en de waarheid te brengen tijdens de "Hongaarse Opstand" tegen de Sovjetindringers. In 1964 werd het zendschip uit de Middellandse Zee teruggetrokken aangezien de programma's vanaf dat moment vanaf een nieuwe locatie werden verzorgd, namelijk vanaf het eiland Rhodos.

Leeds University. Bij elkaar telt de geschiedenis van de zeezenders ruim honderd mislukte projecten. In het boek "Offshore Radio" van G. Bishop worden er daar een aantal van genoemd waarover ik elders niets kon terug vinden. Bij een van deze projecten zou het gaan om "Leeds University", hoewel ook de naam "Radio Rag" werd genoemd. De initiatiefnemers zouden, vanaf het jacht Carmen, een aantal dagen lang — tussen 21 en 24 juni 1964 — programma's gaan uitzenden in internationale wateren bij Harwich. Bishop meldde verder dat drie van de bemanningsleden vanwege zeeziekte weer aan land waren gegaan en dat er door niemand iets aan land werd ontvangen. Pas in 1988 vond ik zelf een aantal berichten terug omtrent dit project in een krantenarchief in Engeland. Daaruit bleek dat het ging om een project dat alle trekken had van de jaren zestig en de beweging van kritische studenten.

Anti-apartheid. Zo wist een van de kranten te melden dat het ging om studenten die naast muziek ook anti-apartheid programma's zouden verzorgen. Hun schip was een 26 feet lange sloep die buiten Harwich zou worden gesleept. Drie man gingen met een kleine zender aan boord de zee op maar moesten zich na een aanval van zeeziekte weer terugtrekken in de haven. Men wilde de 197 meter in de middengolf gaan gebruiken voor de programma's. De volgende dag besloten de drie, allen 19 jaar oud, andermaal buitengaats te gaan. Het gevonden bericht meldde tevens dat de studenten van de universiteit van Leeds niet in staat waren geweest de uitgezonden programma's te ontvangen, hoewel een zendamateur wel iets had gehoord. Men had het plan de sloep in de omgeving van de schepen van Radio Atlanta en Radio Caroline te verankeren. Diezelfde dag, een zaterdagmiddag, keerde men terug naar Harwich gezien het niet langer was uit te houden op hun rode jacht. Een andere krant meldde dat op de zondag er een vervangende bemanning was aangemonsterd waardoor het mogelijk was geworden alsnog de programma's uit te zenden. Ook zij kwamen in de problemen gezien men het anker verloor. Door het schip, de Carmen, aan een boei vast te maken, stelde men de programma's gedurende vijf uren via de 197 uit te hebben gezonden. Indien men echt heeft uitgezonden moet het slechts op een zeer laag vermogen zijn geweest gezien niemand, behalve de eerder genoemde zendamateur, de programma's heeft gehoord.

O'Rahilly. Aangenomen moet worden dat de plannen niet al te serieus waren. De regering Ian Smith reageerde echter wel serieus en stelde dat wanneer er een zeezender zou komen hij zelf een schip in de Indische Oceaan zou leggen om als stoorzender te dienen. Tevens ging hij nog een stapje verder door Ronan O'Rahilly, de directeur van de Caroline-organisatie, te benaderen hem te adviseren een zendschip in te richten waarvoor Caroline in ruil grote reclame-opdrachten zou krijgen uit Rhodesië. Ronan weigerde op de voorstellen in te gaan. Daarna werd een gelijksoortig verzoek aan de organisatie van Radio London gedaan waarop niet eens door directeur Birch en de zijnen werd gereageerd. Ook de ZAPU, de Rhodesische Afrikaanse Nationalistische Partij, verklaarde een zendschip te willen neerleggen in de Indische Oceaan om anti-regeringsprogramma's te gaan uitzenden.

Radio Free Greece. Op 23 maart 1970 maakte de organisatie van "Canadezen voor een Vrij Griekenland" bekend dat een radiostation vanaf een jacht was begonnen met driedaagse proefuitzendingen. De leidster van de groep, Janet Rosenstock, zei dat het doel was: "De Grieken te tonen dat er steun voor hen is buiten Griekenland en tevens onbevooroordeelde, ongecensureerde nieuwsberichten te geven." Volgens Janet werd er elke avond een speciale boodschap uitgezonden van de afgezette leider Andreas Papandreoe, die enkele jaren eerder door Paul Wilking (Pistolen Paul) uit Griekenland was gesmokkeld en in Amsterdam verbleef. De voormalige premier was op dat moment leider van de zogeheten "Pan-Hellenistische Vrijheidsbeweging".

Malta. Papandreoe riep in de toespraken op tot lijdelijk verzet tegen het kolonelsbewind. Slechts drie dagen duurden de programma's, daar er te weinig geld voorhanden was. "Radio Free Greece" begon haar uitzendingen vanaf de MV Hebe, die in internationale wateren, ter hoogte van Malta, lag. De programma's, verzorgd in de Griekse taal, werden uitgezonden via de 15070 kHz en als adres werd 8 Esterbrooke Avenue, 22, Willowdale in Ontario Canada gebruikt. De programma's werden vrijwel direct na de start gestoord door een krachtige stoorzender van het Griekse militaire regime. Enkele weken na de uitzendingen werd door de organisatie bekend gemaakt dat spoedig een sterkere zender zou worden aangeschaft die de definitieve uitzendingen mogelijk zou moeten maken.

Topzwaar. In Willemsen's eigen woorden ging het alemaal als volgt: "Na het stranden van dat schip was voor ons de kous nog niet af. Eén van de medewerksters van dominee Toornvliet had een kennis in Haarlem die een schip had, waarmee de uitzendingen eventueel hervat zouden kunnen worden. Het betrof hier de Hendrik Jan. Ik kan direct wel zeggen dat het idee leuk was maar het geheel een flop. De juffrouw in kwestie was veel te enthousiast en ondanks allerlei waarschuwingen dat een dergelijke boot niet inzetbaar was, dramde ze door en mislukte het project. Mij werd gevraagd om voor zendapparatuur en recorders te zorgen. Gelukkig was ik zo verstandig om alle apparatuur aan land zendklaar te maken en nog niet aan boord te brengen. Later had ik hier echt geen spijt van. Ik herinner me dat al snel werd gesteld dat het scheepje, indien het op de Noordzee zou worden verankerd, bij het eerste zuchtje wind van het anker zou slaan. Het schip bleek domweg te klein. Volgens een ingenieur kon er een mast van slechts 20 meter hoogte op en afgezien van het feit dat het scheepje nog geen 30 meter lang was, was het ook nog topzwaar omdat er een geheel andere bovenbouw was opgezet. Daardoor was de stabiliteit geheel verloren was gegaan. Het was een prachtig mooi jacht voor de binnenwateren, maar zeker niet geschikt voor gebruik tijdens windkracht 4 of meer."

Portugezen. Er ging een gerucht, als zou een aantal illegale Portugezen bij het project vanaf de Hendrik Jan betrokken zijn geweest. Toen we Willemsen daarnaar vroegen, antwoordde hij: "Het lijkt er inderdaad allemaal erg veel op, maar het klopt niet precies. Het is zo dat de politie in Haarlem, waar het schip lag afgemeerd, wist dat die mannen legaal in Nederland verbleven. Ze hadden hun huur bij het pension opgezegd om met de eigenaar van de Hendrik Jan, Bob Peeters, in zee te gaan ..." Vervolgens geheel afwijkend van de vraag: " ... de man, die de boot moest varen kreeg voorgewend dat hij de eigenaar van de Hendrik Jan was, maar u wilde weten hoe het verder was gegaan met de Condor?" Toen we zeiden dat beide zaken met elkaar te maken hadden, zei Willemsen: "Condor komt voort uit Capital, weliswaar via de zijweg met de Hendrik Jan. Dat schip is trouwens nooit uit de Spaarne in Haarlem geweest. Zoals ik al stelde had ik alles gereed staan, de zenders en de studio-apparatuur. Ik had het allemaal uitgetest en het was op een redelijke afstand te ontvangen. Gezien we door hadden dat het niets met de Hendrik Jan zou worden zijn we zelf op zoek gegaan naar een ander schip."

Nooit naar zee. Willemsen ging voor ons te vlug over onze laatste vraag heen hetgeen reden genoeg was om andermaal in diverse krantenrubrieken te duiken om te zien of er iets te vinden was omtrent de Hendrik Jan. Begin januari 1971 zijn er de eerste berichten te lezen: "Duidelijk disproportioneel ligt de voormalige viskotter Bruinisse 41 zich ingevroren te vervelen in een van de jachthaventjes aan de Jan Gijzenkade bij het Noorder Spaarne in Haarlem, met kinderachtige lijntjes vastgebonden aan een niet op zeewaardige vaartuigen berekende steiger van de jachtwerf "De Drijver". De Hendrik Jan wordt een zendschip. Niet zomaar een popkanon, gevoed met reclamekruit, maar een a-commerciële charitatieve zendpiraat, de vrije radiozender van de Stichting Operatie Radio, kortweg Radio SOR." De destijds 36-jarige Bob Peeters, initiatiefnemer achter het project, wist te melden dat er 106 man naarstig werkten aan de voltooiing van het station. Liefst 100 man zouden er achter de schermen hebben gewerkt in de administratieve sector en daarnaast waren er 6 jonge Portugezen, bestaande uit vrijheidstrijders en deserteurs, onder aanvoering van de Portugese rebel Maria Sino Garcia, actief.

Een vrijheidszender. Peeters zelf verklaarde: "Radio SOR zou een vrijheidszender met een christelijke, humane, sociale en vredige inslag worden. Volgens de toenmalige planning lag het in de bedoeling dat rond maart 1971 het 21 meter lange schip met een tientallen meter hoge zendmast Haarlem zou verlaten om als drijvend radiostation de zeven wereldzeeën te bestormen. De Noordzee zou als testbasis gaan fungeren. Daarna zouden we overal ter wereld, waar nodig op charitatief terrein, ons inzetten." Het project had een begroting van 180.000 gulden, waarvan een ton bestemd was voor Mevr. Oosterveld, die het schip eerder had gekocht van de vorige eigenaar. De Stichting, die nooit via een notaris is gepasseerd, zou dit bedrag in wekelijkse bedragen van fl. 500,- aan Mevr. Oosterveld voldoen indien het schip zendklaar was. Een beetje rekenaar komt er al snel achter dat het zeker zeven jaar zou duren alvorens deze schuld zou zijn afbetaald. Volgens de Telegraaf waren de Portugezen hard aan het werk: "De bemanning slaapt reeds aan boord van de (nog) tochtige en kil vochtige Hendrik Jan, waarop overdag hevig wordt gesleuteld. Een splinternieuwe centrale scheepsverwarming staat klaar op de kade. De houten betimmering zit al in het schip. De bemanning heeft ook 1970 aan boord van het schip verwisseld voor 1971. Iemand uit de buurt kwam voor de jongens één kip brengen en daarbij 25 gulden. Met zijn zevenen hebben ze de kip snel pikaan gemaakt." Peeters: "Van die 25 gulden hebben we toen olie gekocht. Wijlen dominee Toornvliet zag er heil in en gaf aan Mevr. Oosterveld, die zijn secretaresse was, opdracht het schip te kopen. Hij dacht de mazen van de wet te kunnen doorkruizen met het brengen van "De Blijde Boodschap" vanaf de Noordzee. Later kwam Toornvliet, om financiële redenen, in conflict met de SOR en leek het de charitatieve plannen te doorkruisen. Gelukkig had Oosterveld al de zenders en de apparatuur besteld en konden we met de plannen doorgaan. Derhalve maakten we met haar de afkoopprocedure."

Radio Free America. In het begin van de jaren zeventig probeerde ook een Amerikaanse dominee een zeezender in de lucht te krijgen. Met zijn lotgevallen besluiten we dit artikel. Van 1965 tot en met 1973 runde dominee Carl McIntire in het plaatsje Media in de Amerikaanse staat Pennsylvania twee radiostations: WXUR AM en WXUR FM. Gezien het feit dat hij geen duidelijke loggings had bijgehouden kwam hij in ernstige problemen met de Federal Communication Commission, het orgaan dat door de regering Hoover van de VS in de jaren twintig werd ingesteld om regels op te stellen inzake het radio-gebeuren en om de naleving van deze regels te controleren. Het kwam er op neer dat in werkelijkheid McIntire niet de regel opvolgde dat bij het behandelen van geruchtmakende kwesties in de programma's beide partijen aan het woord dienden te worden gelaten. Een van de aantijgingen die tegen het station was gedaan door de FCC, betrof problemen in een talkshow, waarop luisteraars telefonisch konden reageren. Regelmatig was het voorgekomen dat luisteraars midden in een gesprek werden afgebroken en daarna beledigd, hetgeen natuurlijk veel te ver ging.

Opvang signalen. Direct nadat het zendschip voor anker was gegaan trok een aantal medewerkers van de FCC in een hotel aan de kust om de eventuele signalen van "Radio Free America" te kunnen registreren. Een woordvoerder van de FCC verklaarde dat een rechter, nadat het eerste signaal zou zijn geregistreerd, gevraagd zou worden de kapitein van de MV Columbus opdracht te geven onmiddellijk de uitzendingen stop te zetten. Na deze verklaring was het weer de beurt aan McIntire, die verklaarde dat op geen enkele wijze tegenstand zou worden gegeven als de FCC of de kustwacht het station uit de ether zou halen omdat het er voor hem op aan kwam te komen tot een rechtzaak. "Aan boord van het zendschip zijn pistolen en geweren aanwezig, maar die zijn er alleen om onszelf te verdedigen tegen rovers."