volume 2
januari 2000

Het Samoyede-project

Over de eerste uitzending van de Belgische Nationale Radio Omroep na de bevrijding

door Jean-Luc Bostyn

Aan het einde van het vorig jaar, tegelijk ook het eind van de vorige eeuw dus, vroeg hoofdredacteur Jean-Luc Bostyn aan de medewerkers van het on-line tijdschrift RadioVisie, wat in die eeuw naar hun mening het belangrijkste, moedigste, opmerkelijkste, meest spectaculaire radio-wapenfeit in België was geweest en waarom dat ene feit zo belangrijk was voor een hele radio-luisterende natie? Achttien medewerkers gaven daarover hun mening. Het meest genoemd werd een programma uit 1944, het resultaat van het Samoyede-project.

Op 13 oktober 1942 vaardigde de Belgische regering in ballingschap in Londen een besluitwet uit tot oprichting van een Belgisch Nationaal Bureau voor Radio-Omroep (BRNO-RNB). Jan Boon werd daarbij benoemd tot directeur-generaal van de Vlaamse uitzendingen. Dat besluit werd vervolgens per microfilm van Londen naar Brussel overgebracht. Een tijdje later kreeg Boon vanuit Londen de opdracht om in België een nieuw net van radiozenders op te bouwen. De bedoeling was om daarmee meteen na de eventuele bevrijding van het land, de "nationale uitzendingen" te hervatten. Het was een hachelijke onderneming. Op alleen maar het luisteren naar geallieerde stations hadden de Duitse bezetters al zware straffen staan. Het was duidelijk dat het oprichten van een net van etherzenders voor geallieerde doeleinden kon rekenen op nog zwaardere represailles. De geheime missies werden door de coördinerende Britse autoriteiten "Samoyede" genoemd.

Riskant bleken de Samoyede-missies inderdaad. Verscheidene verzetsmensen werden in de daarop volgende twee jaar gepakt, bijvoorbeeld terwijl ze onderdelen voor zendapparatuur vervoerden. Een aantal van hen stierf in het concentratiekamp. Toch slaagde de groep Samoyede erin, om tijdig aardig wat zenders operationeel te krijgen. Op zaterdag 2 september 1944 staken Britse en Amerikaanse troepen de Belgische grens over, en werden zowel de plaats Doornik als Bergen bevrijd. In de ochtend van deze tweede september liep nog een tiental Duitsers rond in het NIR-radiogebouw in Brussel, van waaruit de Nazi-omroep "Zender Brussel" gedurende de bezettingstijd had geopereerd. Technicus Van Langenhoven kreeg rond 13.00 uur van de Duitsers het bevel om het gebouw te verlaten. De dag ervoor waren de bezetters alvast begonnen met het stichten van vuurhaarden, het openzetten van de kleppen voor olietoevoer en met het veroorzaken van waterschade. Later in de middag van die tweede september leek het erop dat de Duitsers het gebouw nu echt verlaten hadden.

Jozef van Gaelen, lid van de Samoyede-groep, drong daarop het gebouw binnen via een speciaal daarvoor aangemaakt keldergat en bluste de vuurhaarden, draaide de hoofdkraan van het water dicht en stopte de olietoevoer. Onmiddellijk daarop begonnen koortsachtige herstelwerkzaamheden, en na bijna achtenveertig uur was de apparatuur dusdanig hersteld dat er wederom kon worden uitgezonden. Tijdens werkzaamheden hielden de Duitsers nog verscheidene andere openbare gebouwen in Brussel bezet. Van Gaelen kon zijn heroïsche actie overigens slechts enkele uren navertellen. De Duitsers waren immers Brussel nog niet uit. De man stuitte aan de Naamse Poort op een groep Duitse militairen. Op dat moment vervoerde hij enkele onderdelen van radio-ontvangers, die hij in een kinderwagen had verborgen. Van Gaelen werd gearresteerd en ter plekke doodgeschoten.

Op maandag 4 september werd er vanuit het NIR-gebouw een verbinding aangelegd met de SBR-zender in Vorst en de Samoyede-zender van de Louisalaan te Brussel. Maar op het laatste moment begaf die laatste zender het. De ploeg, die klaarstond voor de uitzendingen, vertrok vervolgens naar de zender op de Ruisbroeksesteenweg. En in de vroege avond, die vierde september 1944, terwijl de geweerschoten nog overal in Brussel te horen waren, de vlammen nog altijd sloegen uit het door de Duitsers in brand gestoken Justitiepaleis, en het grootste deel van België nog altijd niet was bevrijd, stond een NIR-INR ploeg in de SBR-studio gereed voor de eerste uitzending na de bevrijding.

Jan Boon

Rond 18.00 uur weerklonk het Belgische Volkslied door de ether, gevolgd door het herkenningswijsje van de Belgische Nationale Radio Omroep, "Naar wijd en zijd". Daarna een stem: "Hier Brussel, de Belgische Nationale Radio Omroep, het Vrije NIR, ici Bruxelles, Radiodiffusion Nationale Belge, Vive la Belgique!" Jan Boon nam vervolgens de microfoon over, en begon met een toespraak in de beide landstalen: "De zegevierende Belgische troepen zijn zopas, volgend op de bevrijdende Britse en Amerikaanse legers, de hoofdstad binnengerukt, onstuimig toegejuicht door een ontzaglijk grote menigte. Dit is het ogenblik dat wij gekozen hebben om een aanvang te maken met de uitzendingen van de Belgische Nationale Radio Omroep te Brussel. Haast vijf jaar lang spraken onze collega's tot u uit Londen en Leopoldstad. Thans spreken de Belgen tot u vanuit Brussel!"

In de loop van zijn toespraak maakte Boon nog de opmerking, dat Nazi-propagandist Goebels met zijn duivelse sluwheid alles had uitgevonden, berekend en bereid waardoor het volk misleid kon worden en meegesleept, maar dat hij vergeten had dat de radio het mogelijk maakte altijd, en ondanks alles de stemmen te horen der waarheid. "Wij zouden kunnen zeggen dat deze vier jaren oorlog ons de radio hebben doen ontdekken, in de volle omvang van zijn betekenis, als strijdmiddel der gedachte."

Nand Geersens en Victor Laveleye

De uitzending werd voortgezet tot bijna 21.45 uur. Dat was immers de uiterste grens voor het elektrisch stroomverbruik in de half bevrijde stad. De Belgen die om 22.00 uur overschakelden op de uitzendingen van de BBC (Radio London), hoorden: "Ici Londres, Radiodiffusion Nationale Belge." De uitzending bleek in Londen te zijn opgevangen door de ploeg van Radio België — Radio Belgique, onder leiding van Nand Geersens en Victor Laveleye, die gedurende de hele oorlog vanuit de Britse hoofdstad een tijdelijke Belgische sectie vormden binnen de BBC. Aan het eind van de Londense uitzending kwam Leopoldstad (het huidige Kinshasa) in de lucht op de kortegolf, en ook hier hoorden luisteraars: "Hier Leopoldstad, de Belgische Nationale Radio Omroep."

Geen enkel bevrijd land slaagde erin om zo snel als in België de nationale radio-uitzendingen te hervatten. In Nederland bijvoorbeeld, zond de Nazi-zender "Radio Vestung Holland" een dag na de algehele capitulatie van het Duitse leger op 5 mei 1945 nog vrolijk uit, en slaagde de nationaal-socialistische propagandist Max Blokzijl er zelfs nog in om zijn dagelijks radiopraatje te houden. In de dagen na die vierde september 1944 zouden maar liefst tweeduizend (!) kranten in de geallieerde landen de Belgische radio-prestatie op de voorpagina plaatsen.

Meer informatie over deze gebeurtenissen vind je in het boek van Greta Boon (1988), De Belgische radio-omroep tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het NIR-INR in het verzet, 1939-1944. Wommelgem: Den Gulden Engel (ISBN 90-5035-203-0).