volume 3
maart 2001

Rechtszaken, ruilpartijen en restfrequenties

Commerciële radio op de FM-band

door Onno Sixma

Het ontvangstgebied van het voorgestelde achtste commerciële station (klik op het plaatje voor een groter beeld)

In grote delen van Nederland kunnen we inmiddels via de ether luisteren naar commerciële stations. Op de FM zijn dat er nu zeven. In alfabetische volgorde: Business Nieuws Radio, Classic FM, Noordzee FM, Radio 10 FM, Radio 538, Sky Radio en Veronica FM. Er is op het ogenblik veel te doen over de veiling van de FM-etherfrequenties voor de commerciële radio, die eind dit jaar zou plaatsvinden. In de discussie daarover vliegen termen en begrippen over tafel als zero-base, TNO-onderzoek, VCR, ITU-normen, NSFN en noem maar op. Waar gaat het allemaal over? Onno Sixma zet alles nog eens op een rijtje.

Veertien jaar. De geschiedenis van de commerciële radio in Nederland lijkt zich te voltrekken in periodes van ongeveer veertien jaar. De zeezenders schrijven de eerste hoofdstukken. Dat begon ruim veertig jaar geleden met Radio Veronica dat op 18 april 1960 vanaf haar eerste zendschip, de MV Borkum Riff, op de Noordzee haar eerste programma's de lucht instuurde. Die episode eindigde, iets meer dan veertien jaar later, om precies te zijn op 31 augustus 1974, toen de Nederlandstalige stations Radio Noordzee en Radio Veronica noodgedwongen met hun uitzendingen moesten stoppen. Alleen Radio Mi Amigo ging door met Nederlandstalige uitzendingen, maar dat was een Vlaamse organisatie. Natuurlijk werd het niet helemaal stil. Er waren nog wel enige initiatieven zoals Radio Monique, Radio 819 en Radio 558 die van eind 1984 tot medio 1989 achtereenvolgens uitzonden vanaf de Ross Revenge, het zendschip van Radio Caroline.

Vrije radiozenders. Daarnaast waren er nog de nodige vrije radiozenders — commerciële piratenstations die meestal in de grote en middelgrote steden van het land illegaal de ether ingingen. Met veel inventiviteit en enthousiasme werden de zenders in de lucht gehouden, maar even zo vaak door de Radio Controledienst (RCD) daar ook weer uitgehaald. Vanaf het midden van de jaren tachtig werd de wetgeving aangepast en overtredingen strenger aangepakt en bestraft. Als gevolg daarvan waren de meeste van deze stations eind jaren tachtig verdwenen. Echt ontdaan van alle commerciële activiteiten was de ether dus niet. Maar, al met al kunnen we toch wel spreken van een pauze van ongeveer veertien jaar. Na dat intermezzo breken de commerciële radiostations opnieuw in op het Nederlandse omroepbestel. Dit keer vormen niet de zendschepen op de internationale wateren, maar de kabel en de satelliet hun uitvalsbases. Bijna heel Nederland is tegen die tijd op de kabel aangesloten en op 4 april 1988 beginnen daarop de uitzendingen van Radio 10.

Een U-bocht. De toenmalige directeur van Radio 10, voormalig VARA-deejay Jeroen Soer, is zo slim om zijn station te laten registreren als eigendom van een Italiaanse firma, Rete Zero Milano, in Milaan die al in 1976 was opgericht. De officiële doelstelling van het station is om daar uitzendingen te verzorgen voor de Nederlanders die in die regio vertoeven. En jawel, de programma's worden daadwerkelijk via een lokaal station in Milaan op de FM uitgezonden en af en toe zijn er zelfs Italiaanse jingles te horen. Het stereo audiosignaal zelf komt echter vanuit studio's in Amsterdam en wordt per landlijn aangevoerd naar het satelliet-uplink-station van betaaltelevisiezender Filmnet in het Belgische Sint-Stevens-Woluwe. Vandaar wordt het niet alleen via de satelliet (Eutelsat) naar Italië, maar ook ook direct naar de Nederlandse kabelnetten verstuurd. Dat kan dan allemaal, omdat artikel 66 van de nieuwe Mediawet uit 1987 bepaalt dat buitenlandse omroepen onder zekere voorwaarden op de kabel mogen worden toegelaten. De Nederlandse overheid zit daaraan vast omdat zij een aantal EG-verdragen heeft ondertekend. Via een juridische en radiografische omweg — de zogeheten U-bocht-constructie, zoals minister Brinkman van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur het noemt — is de commerciële radio daarmee na veertien jaar weer terug in Nederland.

Navolging. Al snel vindt dit voorbeeld navolging. Nog hetzelfde jaar komen via Britse uitzendvergunningen twee andere commerciële stations op de kabel: Cable One, een initiatief van Willem van Kooten, en op 30 september volgt Sky Radio, eigendom van de Britse mediamagnaat Rupert Murdoch en met Ton Lathouwers als programmadirecteur. In zekere zin is er sprake van continuïteit, want beiden, zowel Van Kooten als Lathouwers, hebben hun eerste radio-ervaring opgedaan op zee. Van Kooten over een periode van tien jaar bij zowel Radio Veronica als Radio Noordzee; Ton Lathouwers slechts een enkele dag bij Radio Caroline. Dat was op 19 maart 1980, de fatale dag waarop het opgebruikte zendschip, de MV Mi Amigo, de strijd tegen de golven opgeeft en ten onder gaat — nu ja niet helemaal, want de stuurhut en de zendmast staken nog boven het water uit. Het verschil tussen Van Kooten en Lathouwers in ervaring op zee blijkt in ieder geval niet beslissend voor hun succes op de kabel.

Een doorbraak. Cable One legt in 1989 het loodje na een rechtszaak van de NOS tegen een van de kabelmaatschappijen die het signaal doorgeven. De juridische constructie van het station blijkt niet waterdicht. Radio 10 en Sky Radio, dat haar programma's in het Engels presenteert, kunnen echter gewoon doorgaan en maken van de gelegenheid gebruik om flink uit te breiden. De Radio 10 Groep brengt in 1991 de Concertzender en Power FM op de kabel. Na een wijziging van de Mediawet in 1991 volgt een doorbraak. Op 13 juli 1992 krijgt Radio Noordzee Nationaal, een initiatief van de Naardense firma Strengholt, als eerste officiëel toestemming om via de kabel een binnenlands commercieel omroepprogramma te verzorgen. Daarna komt Sky Radio met een tweede station, Sky Hitradio en melden zich nog een aantal nieuwe partijen op deze markt, zoals RTL-Radio en Eurojazz.

Ruzie bij Veronica. Nog in hetzelfde jaar 1992 krijgen deejay Lex Harding en algemeen directeur Rob Out een conflict met de Veronica Omroep Organisatie (VOO). Achter de rug van hun werkgever beginnen ze besprekingen over een commercieel radiostation met RTL, dat haar programma's inmiddels via de kabel op de televisie brengt. Harding en Out worden teruggefloten en laten zich door RTL uitkopen. Ook dat valt niet in goede aarde en het conflict escaleert. Harding en Out zeggen daarop de VOO vaarwel en beginnen een eigen station. Dat wordt Radio 538, duidelijk bedoeld als een voortzetting van het oude Radio Veronica. Het getal 538 verwijst immers nadrukkelijk naar de frequentie waarop Radio Veronica ooit haar uitzendingen op de middengolf verzorgde. Na een deal met Rupert Murdoch nemen ze Sky Hitradio over. Ze veranderen de naam en het format en niet lang daarna, op 11 december 1992, beginnen de uitzendingen van Radio 538. Veel deejays van Veronica volgen Harding en Out overigens naar dit nieuwe radiostation. Daaronder is ook Erik de Zwart, die later directeur van het station wordt.

Een rechtszaak. Er zijn dan al een paar jaar verstreken na het eerste initiatief van John Soer. Op de kabel zullen nog veel nieuwkomers volgen met daarnaast de nodige wisselingen van stations en aanpassingen van de formats. De kaarten zijn echter geschud en de belangrijkste spelers op de Nederlandse markt van de commerciële radio hebben hun plaatsen ingenomen. Eenmaal op de kabel werpen ze een begerig oog op de ether. De kabel is immers ook niet alles. Een groot deel van de tijd luisteren mensen via hun autoradio of een draagbaar toestel op hun werk. Uitzenden via de ether betekent dan ook een aantrekkelijke uitbreiding van het luisterpubliek. Ook in die opzet slagen de commerciële stations. Via een beroepsprocedure krijgen Radio 10 Gold (de nieuwe "gouwe ouwe" formule van Radio 10), Sky Radio en RTL Rock Radio in maart 1992 toestemming van de Commissie voor Beroep van het Bedrijfsleven om vanaf juni 1992 zogeheten restfrequenties te benutten. Dat zijn frequenties die niet of nog niet in gebruik zijn bij de publieke omroep.

De Vrije Ether. Het idee om deze frequenties te gaan gebruiken komt van De Vrije Ether B.V., een project van twee Amsterdamse advocaten, Wouter Hins en Bert Hugenholtz, beiden gespecialiseerd in het mediarecht. Rete Zero Milano verwerft met die rechtszaak drie FM-frequenties in Noord Nederland voor haar Radio 10 Gold, RTL Rock Radio een frequentie in Den Haag en De Vrije Ether B.V. een frequentie in Rotterdam. Sky Radio neemt vervolgens de aandelen van De Vrije Ether over en kan zo via deze frequentie — de 102.7 MHz — gaan uitzenden. Plotseling zijn er, zij het aanvankelijk op laag vermogen, in delen van Nederland commerciële radiostations te horen via de ether. Het gaat anderhalf jaar goed, maar dan krijgt de overheid de kans om terug te slaan.

Een nieuwe verdeling. Op 21 januari 1994 worden de frequenties door het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur opnieuw verdeeld. Het kabinet Lubbers III (1989-1994) draagt dan nog de regeringsverantwoordelijkheid en aan het roer van het ministerie van WVC staat minister Hedy d'Ancona. Zij neemt alle drie de stations, Radio 10 Gold, RTL Rock Radio en Sky Radio, hun FM-frequenties af. RTL Rock Radio en Sky Radio krijgen daar ook niks voor in de plaats. Ze moeten hun frequenties afstaan aan hun concurrenten van Radio Noordzee Nationaal en Eurojazz. Ook nieuwkomer Radio 538 valt niet in de prijzen. In plaats daarvan geeft minister Hedy d'Ancona, of beter gezegd haar topambtenaren Harry Kramer en John Stevens, een pakket FM-frequenties aan Radio Noordzee Nationaal en aan Eurojazz. Radio 10 Gold krijgt alleen een landelijke AM-frequentie. Daarnaast verwerft Holland FM een pakket AM-frequenties met beperkt bereik en krijgt Quote een AM-frequentie voor een nog te starten nieuwsstation. Overigens, omdat Eurojazz geen geld heeft voor etherfrequenties gaan die vervolgens naar Classic FM. Het verhaal gaat, dat het station — net als Sky eigendom van Rupert Murdoch — door een tweetal jazz-minnende ambtenaren van het ministerie — de betreffende Kramer en Stevens — kreeg ingeseind dat het de etherfrequenties zou krijgen als er ook jazz aan de programmering zou worden toegevoegd. Zowel bij Classic's concurrenten als in de Haagse politiek zaaide deze affaire het nodige wantrouwen ten opzichte van de ministeriële top — en dat zou nog lang doorwerken.

Protest. Vanaf 31 maart 1994 is Radio Noordzee Nationaal in grote delen van Nederland op de FM te horen. Het verhoogt de populariteit van het station aanmerkelijk. Het marktaandeel stijgt van zo'n twee naar meer dan acht procent. Classic FM volgt een maand later, op 1 mei, maar trekt met haar programma's weinig luisteraars. De verliezers zijn bepaald niet gelukkig en laten dat weten ook. Op de dag van de toewijzing maakt een boze Lex Harding van Radio 538 tijdens de uitzending van de Top 40 zijn mening onomwonden kenbaar. Hij noemt de verdeling een politieke beslissing en belooft de procedure bij de rechtbank te zullen aanvechten. Ook Sky Radio protesteert in haar uitzendingen tegen de beslissing van de overheid. Alleen RTL Rock Radio legt zich bij het besluit neer. Via een rechtszaak weten Sky Radio en Radio 538 in 1995 inderdaad alsnog eigen FM-frequenties los te peuteren. En, daarmee komt de hele verdeling van 1994 weer op losse schroeven te staan.

Vernietigde besluiten. In de beroepszaak van Sky Radio en Radio 538 vernietigt de rechter de besluiten van de minister van Verkeer en Waterstaat, Hedy d'Ancona. Die is zelf dan al vertrokken naar het Europees parlement en ook het kabinet Lubbers is verdwenen. D'Ancona's opvolger in het eerste kabinet Kok (1994-1998), Annemarie Jorritsma, moet het probleem oplossen. Zij wijst daarvoor een tweetal frequenties van Radio 1 aan de beide stations toe. Radio 538 begint al op 25 juli 1995 met uitzenden op de frequentie van 103.0 MHz (Lelystad). De NOS is daar niet bepaald gelukkig mee. Men laat weten, dat Radio 1 nu in het midden van het land grotendeels niet meer te ontvangen is en het NOS-journaal laat beelden zien van enkele verontwaardigde luisteraars die niet op de hoogte waren van de zenderwisseling. In de praktijk blijkt het echter allemaal nogal mee te vallen. Radio 1 is dan nog steeds overal via de 747 AM te ontvangen en later komt er in Hilversum nog een extra FM-zender voor Radio 1 bij. Op 15 september 1995 is het ook voor Sky Radio zover. 's Avonds om zeven uur zendt het station voor het eerst op 100.7 MHz (Lopik) uit.

Kwartetten. Rechtszaken zijn voor de commerciële stations niet de enige manier om hun gelijk te halen. Ook onderlinge ruilpartijen zijn een middel om een plaats in de ether te verwerven. Er hebben dan, zoals we hebben gezien, al wat onderlinge wisselingen plaatsgevonden. Het kwartetten om de frequenties gaat verder als de Veronica Omroep Organisatie in september 1995 uit het publieke bestel stapt en commerciëel wordt. Samen met RTL neemt die omroep deel aan de Holland Media Groep. Om ook via de ether te kunnen uitzenden wordt Holland FM overgenomen dat, ondanks haar naam, via de AM uitzendt. Holland FM wordt omgezet in Hitradio Veronica. Daarnaast begint Veronica samen met Quote het station Veronica Nieuws Radio. Daar gaat het minder goed mee. Begin 1996 gaat dat station failliet en het wordt dan overgenomen door de Manaus Groep, die al eerder een belang had genomen in het station Jazz Radio van Arcade, een dochter van Wegener N.V.

Broadcast partners. Ook andere commerciële radiostations beginnen dan te onderzoeken of er meer van deze zogeheten rest-frequenties zijn. Ze schakelen daarvoor een bedrijf in dat gespecialiseerd is in omroeptechniek: Broadcast Partners in Terneuzen, een onderdeel van de B.V. CBT Electronics. Al snel weten deze deskundigen te melden dat de bestaande frequentie-indelingen hopeloos verouderd en inefficiënt zijn. In een poging om de ontwikkelingen in de hand te houden en de kritiek voor te zijn geeft Jorritsma in 1996 opdracht aan TNO-FEL om de FM-band opnieuw in te delen met gebruikmaking van moderne technieken en praktische planningsnormen. Dat onderzoek krijgt de naam "zero-base" mee, want alles zal opnieuw worden bekeken.

Zero-base. "Zero-base-budgeting" is een boekhoudkundige term. Het betekent dat je bij het opstellen van een budget geen rekening houdt met de begroting van voorgaande jaren. Geen aanpassing dus van bestaande getallen. Je begint gewoon met een schone lei, bij nul dus. Dat was ook de bedoeling van Jorritsma, die er gelijk het voornemen aan koppelt om al in 1997 over te gaan tot een veiling van de frequenties die voor de commerciële radio beschikbaar komen. Veilingen zijn op dat moment populair in de sfeer van de telecommunicatie. In de wetgeving op dat punt maakt het verschijnsel al in december 1997 zijn opwachting. Eerder al was al het alternatief, de vergelijkende toets — de zogeheten "beauty contest" — ingevoerd toen de KPN en Libertel een vergunning kregen voor de mobiele telefonie (GSM). Jorritsma is enhousiast over het idee van een veiling, maar helaas maakt ze een foutje. Met de veiling in zicht verklaart zij het helemaal niet erg te vinden als alle beschikbare etherfrequenties in handen zouden komen van een enkele partij, omdat de pluriformiteit in de ether toch al gewaarborgd wordt door de publieke omroep.

Een tijdelijke oplossing. Ton Lathouwers van Sky Radio vindt dat idee zo gek nog niet, en laat weten dat Sky Radio bereid is om een commerciële nieuwszender te exploiteren op de 747 kHz op voorwaarde dat het station alle commerciële FM-frequenties in handen krijgt. Om dat te voorkomen beginnen de overige radiostations een fikse lobbycampagne in politiek Den Haag. Het resultaat is dat Jorritsma zich in 1997 genoodzaakt ziet om de voorgenomen veiling van etherfrequenties uit te stellen. TNO, zo wordt als reden opgegeven, zou meer tijd nodig hebben voor haar onderzoek. Omdat de vergunningen van een aantal stations voor het gebruik van hun etherfrequentie in dat zelfde jaar aflopen, komt er een tijdelijke oplossing. De verdelingsproblematiek wordt vergemakkelijkt, omdat TNO intussen een aantal nieuwe restfrequenties heeft ontdekt die ook in de verdeling kunnen worden meegenomen. Het aantal beschikbare restfrequenties is daarmee gestegen van 13 naar 24.

Een onderonsje. De publieke omroepen verkeren op dat moment in een identiteitscrisis, de overheid is in de ban van het marktdenken en zaken worden gedaan volgens het poldermodel. In dat culturele klimaat mogen de commerciële omroepen, inmiddels verenigd in de Vereniging voor Commerciële Radio (VCR), het onderling zelf uitmaken. De onderlinge besprekingen over de verdelingen en herverdelingen hebben soms een stormachtig karakter. Zo verlaat Sky-directeur Ton Lathouwers eens laaiend de vergadering omdat hij zijn frequentie aanvankelijk niet mag houden. Maar, de betrokkenen worden het eens en komen met een eigen voorstel, waarmee de regering akkoord gaat. Behalve de stations die al op de FM uitzenden, krijgen ook Radio 10 Gold en JFK FM (Jazzy-Funky-Kool), de opvolger van het kabelstation Jazz Radio, FM-frequenties toebemeten. De VCR treedt verder nogal eigenmachtig op. Zo vallen Arrow Classic Rock en Q-The Beat / Q-Radio, bij de verdeling oorspronkelijk buiten de boot. Medelid Hitradio Veronica krijgt wel toestemming om op de FM uit te zenden, zij het op enkele zwakkere frequenties. In de geest van het Nederlandse overlegmodel schakelt het station, dat nu Veronica FM gaat heten, in ruil daarvoor de zwakke AM-stations die het station van het ter ziele gegane Holland FM heeft overgenomen, uit. Van Jorritsma krijgen Arrow Classic Rock en Q-The Beat daarop een licentie voor die AM-frequenties.

Naar een nieuwe indeling. Op 1 januari 1998 wordt de nieuwe verdeling van kracht. De verschillende stations betalen voor het gebruik van de frequenties een vergoeding aan de overheid. Dit bedrag is afhankelijk van het bereik van de frequenties. Radio 538 legt bijvoorbeeld een bedrag van ruim een miljoen gulden op tafel. Iedereen lijkt dan zo'n beetje tevreden. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat belooft de stations zelfs, dat ze begin 1998 door middel van een kostbare reclamecampagne in de pers en op radio en TV de nieuwe frequenties van de commerciële stations bekend zal maken bij het grote publiek. Dat gebeurt ook. Maar ook het voorbehoud blijft staan. Het blijft een voorlopige regeling want, zo luidt nu het voornemen, per 1 september 2001 komt er een volledig nieuwe indeling van de FM-band voor zowel publieke als commerciële stations.

Het Frequentiebesluit van 1998. De verdeling zal daarvoor verlopen volgens een veiling, een mogelijkheid die door de nieuwe Telecommunicatiewet van 1998 wordt geboden. Het voornemen om te veilen wordt zelfs nader vastgelegd in de lagere wetgeving via het Frequentiebesluit, dat op 10 november 1998 in de Staatcourant verschijnt. Voor het verdelingsmechanisme, zo heet het daar in artikel 3, lid 2, "... door middel waarvan een vergunning voor het gebruik van frequentieruimte zal worden verleend, geldt dat de procedure van vergelijkende toets slechts wordt toegepast indien het algemeen maatschappelijk, cultureel of economisch belang dit vordert." Daarmee krijgt een veiling per definitie voorrang boven het alternatief van een beauty-context. De commerciële radiostations zien de bui hangen en maken zich sterk om bij de voorbereidingen van de nieuwe zenderindeling te worden betrokken. Ze hebben er belang bij dat de beschikbare ruimte aan frequenties zo groot mogelijk wordt. Geholpen door Broadcast Partners richten ze hun kritiek op de technieken waarmee TNO inmiddels weer aan het werk is geslagen om de beschikbare ruimte op de FM-band te berekenen.

Oude en nieuwe technieken. Frequenties hebben hun beperkingen. Zo mogen landen volgens de Final Acts van het Plan Genève 1984 bijvoorbeeld niet interfereren op elkaars frequenties zoals toegewezen door de ITU, de International Telecommunication Union in Genève. Dat betekent dat ze met hun buurlanden moeten onderhandelen over hun frequenties. Via onderling overleg moeten eventuele problemen worden voorkomen. Of zenders storen hangt echter van veel dingen af, zoals het vermogen, het bereik en de plaats van de zendinstallatie. Een regio is radiotechnisch bijvoorbeeld nauwkeuriger af te grenzen van andere regio's met een groot aantal zenders met een laag vermogen dan met een enkele grote zender met een hoog vermogen. De locatie van de zender is daarnaast van belang, net zoals de kenmerken van het terrein. Ook technologische vernieuwingen, zoals het afschermen van de zender in een bepaalde richting, kunnen helpen bij het verminderen van interferenties.

Rekenmodellen. Ook andere technische zaken spelen een rol. Zo is het maar net van welk rekenmodellen je uitgaat. De Nederlandse overheid gaat dan nog steeds uit van inmiddels verouderde ITU-normen. Dat is een van de zwakke punten waar Broadcast Partners gebruik van maakt in haar speurtocht naar restfrequenties. Die normen — de ITU Recommendatie 370 — houden namelijk geen rekening met bijkomende zaken zoals de terreingesteldheid en de omvang en richting van de antennes. Met meer moderne rekenmodellen en de bijbehorende computerprogramma's blijken er grotere marges te zijn en daarmee ook meer restfrequenties. Al snel krijgt Broadcast Partners de gelegenheid om haar deskundigheid op dit punt politiek kenbaar te maken. Het gaat intussen namelijk niet echt goed met het TNO-onderzoek.

Belangrijke fouten. In april 1998 presenteert TNO-FEL haar plan, maar krijgt daarvoor de handen niet op elkaar. In januari 1999 geeft het Britse NTL in opdracht van de VCR, de Vereniging Commerciële Radio, een second opinion en constateert dat TNO te conservatief heeft gerekend. Broadcast Partners grijpt haar kans en kondigt een rapport aan met commentaar en alternatieven. Een maand later ligt dat rapport er al. Het toont aan — en dat blijkt belangrijk — dat de TNO-studie een aantal fouten bevat. We zijn dan intussen aanbeland in de regeerperiode van het tweede Kabinet Kok, waarin Tineke Netelenbos de scepter zwaait over het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Op 16 april 1999 moet haar staatssecretaris Monique de Vries (Telecommunicatie) ten overstaan van de Tweede Kamer toegeven dat die fouten er inderdaad zijn. Ze kondigt daarbij een nader onderzoek aan.

Een strategisch voorstel. Dan komt er beweging in de zaak. Hoewel de NOS laat weten dat zij weinig heil ziet in de aanpak van Broadcast Partners, geeft haar operator Nozema toe dat er veel meer mogelijk is met die technieken dan TNO heeft laten zien. De organisaties hebben ook zo hun onderlinge contacten. Op 23 april 1999 stelt Broadcast Partners een "hybride oplossing" voor: een conventionele planning voor publieke omroepen en een NSFN-planning voor commerciële frequenties. NSFN staat daarbij voor Near Single Frequency Netwerk. Dat is een netwerk van zenders die over een zo groot mogelijk oppervlak een station kunnen bedienen op ongeveer dezelfde frequentie. Optimaal op een enkele frequentie. Voorstudies laten zien, dat dit een aanzienlijke hoeveelheid extra frequentieruimte zal opleveren. Broadcast Partners doet daarbij het strategische voorstel om Nozema en Broadcast Partners samen een nieuw frequentieplan te laten maken. Dat leidt uiteindelijk tot een rapport dat ruim een jaar later, op 1 mei 2000, verschijnt: "Herindeling van de FM-band 2001. Een efficiënte zero-base-herindeling van de FM-band naar moderne maatstaven."

Gaten in de dekking van de zender in Ugchelen voor de stad Arnhem
(zero-base-rapport, pp. 102-103)

Samenwerking. Het rapport is op allerlei punten een compromis. Niet alleen werken Broadcast Partners en Nozema nu gebroederlijk samen, ook de uitgangspunten gaan grotendeels uit van de status-quo. Vertrekpunt vormen de geografische locaties van de bestaande zendinstallaties en ook in de beoogde aantallen omroepen komen de bestaande verhoudingen naar voren. Op de FM-band moet ruimte komen voor vijf publieke en zo'n zeven of acht commerciële omroepen met een zo groot mogelijk landelijk bereik. Volgens een motie van de Tweede Kamer dient dat bereik voor de commercïele stations te liggen tussen de zestig en de zeventig procent en ook die eis hoort tot de haalbaarheden.

Longley-Rice. Voor de precieze berekeningen zet Broadcast Partners haar nieuwe rekenmethoden in, met name de zogenaamde Longley-Rice-methode waarin ook de morfologische eigenschappen van de regio op hun effecten kunnen worden bekeken. Uit de computer rolt een reeks mooie computer-graphics, die het hoofdmateriaal van het rapport vormen. Voor de publieke omroepen en de regionale radiostations worden de oude en nieuwe situatie met die plaatjes tegen elkaar afgezet. Voor de vier landelijke publieke netten verandert er praktisch weinig, zo belooft het rapport. Het eerste net behoudt een dekkingsgraad van 94,4 procent, het tweede en derde net blijven staan op 100 procent en alleen het vierde net gaat een procentje achteruit naar 99 procent.

Het voorbeeld van Arnhem. De opstellers van het rapport halen de voordelen van hun rekenmethode nadrukkelijk voor het voetlicht. Dat komt met name naar voren in hun bespreking van het Gelderse regionale net, waar voor de stad Arnhem een detailstudie is verricht. De ontvangst laat daar namelijk nogal te wensen over. In een grafiek (zie hierboven onder 20) worden de bestaande ITU-normen en de eerdere TNO-voorstellen afgezet tegen de Longley-Rice-methode. Ook vergelijkende computerplaatjes van de situatie volgens de ITU-normen (zie hierboven onder 21) en de Longley-Rice-methode (zie hiernaast) ontbreken niet. De laatste laat voor de stad Arnhem duidelijke gaten zien in de dekking van de zender in Ugchelen. De reden daarvan ligt, zo verklaart het rapport, in de interferentie van de Duitse zender Ahrweiler, die door haar hoge ligging in het rivierdal van de Rijn een sterk stoorsignaal in Arnhem veroorzaakt.

Een compromis. De plaatjes in het rapport zien er mooi en zelfs overtuigend uit. De superioriteit van de nieuwe rekenmethoden komt er goed uit naar voren. Maar, het blijft natuurlijk de vraag of het allemaal precies zo zal uitwerken als de opstellers denken. Helemaal waterdicht is het systeem mogelijk niet. Denk bijvoorbeeld aan de uitzendingen van Arrow Classic Rock op de 828 AM. Het signaal van dit station wordt zoals dat heet "afgeschermd" in de richting van Engeland, zodat het geen interferentie kan veroorzaken op sommigen Engelse stations die op dezelfde of aanliggende frequenties uitzenden. Desondanks is het station daar te ontvangen. Vanwege haar format is het zelfs razend populair in het zuidoosten van Engeland.

Verdere uitbreiding. Met de publicatie van het zero-base-rapport, zijn we aanbeland in het voorjaar van 2000. De samenwerking tussen Nozema en BroadCast Partners heeft dan al de nodige vruchten afgeworpen voor de commerciële radiostations. Vanaf de tweede helft van 1998 weten de technici het bereik van de commerciële radiostations te vergroten door het vermogen van zenders op te voeren of door steunzenders te gebruiken. Die zenders zijn bedoeld om te experimenteren met de NSFN-technieken. In de maanden daarop worden steeds nieuwe restfrequenties in gebruik genomen. Ook op andere fronten verandert er het een en ander. Radio Noordzee Nationaal wijzigt in 1999 haar format en gaat Noordzee FM heten. Hoewel het station dezelfde deejays houdt, lijkt de muziekkeuze steeds meer richting Sky Radio te neigen. Arcade stopt in hertzelfde jaar met JFK FM, dat een grote groep luisteraars teleurgesteld achterlaat. Er komt iets heel anders voor in de plaats, want in een samenwerking van Wegener N.V. en de Manaus groep wordt het station ingevoegd in het formaat van Business Nieuws Radio. Met toestemming van staatssecretaris Rick van der Ploeg (Media) mag Business Nieuws Radio vervolgens op de FM-etherfrequenties van JFK FM gaan uitzenden. Het station is daardoor nu zowel via de AM als de FM in de ether te ontvangen.

Het derde scenario. Op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en dat van Verkeer en Waterstaat wordt in 1999 hard gewerkt aan een verdere politieke uitwerking van het zero-base-onderzoek. Het rapport formuleert vier alternatieven, scenario's genoemd, waarvan Van der Ploeg en zijn collega De Vries de derde uitkiezen. Voor landelijke commerciële radio-omroep komen zeven FM-pakketten beschikbaar met een demografisch bereik tussen 70 en 75 procent met daarnaast nog een FM-pakket met een bereik van ongeveer zestig procent. Er zal één FM-frequentiepakket met een publieksbereik tussen 70 en 75 procent worden geclausuleerd ten behoeve van een commercieel nieuwsstation. Ook komen meer frequenties beschikbaar voor niet-landelijke commerciële radio. Het voornemen is om, zoals in het Frequentiebesluit van 1998 is aangegeven, de frequenties via een veiling uit te geven. De vergunningen zullen voor minimaal acht jaar worden verleend. De geveilde frequenties worden uiterlijk met ingang van 1 september 2001 in gebruik genomen, zo luidt de boodschap.

Kabinetsvoorstel. Op 19 mei 2000 gaat het Kabinet met dit voorstel akkoord. Het persbericht benadrukt dat het zero-base-onderzoek duidelijk maakt dat het aantal beschikbare frequenties een stuk hoger ligt dan werd aangenomen. Dat bevestigt wat commerciële radiostations al eerder hebben begrepen; ze hebben hun ontvangstgebied gestaag uitgebreid door steeds meer nieuw ontdekte FM-frequenties in gebruik te nemen.

Een onverwachte actie. Op 2 februari 2001 verschaft de staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat, Monique de Vries, nadere informatie aan de Tweede Kamer over de verdeling radiofrequenties op grond van de uitkomsten van het zero-base-onderzoek. De commerciële radiostations lanceren echter plotseling een actie: "Stop Den Haag, stop de veiling." Hoe kan dat? De commerciële stations hebben immers gedurende het hele proces een dikke vinger in de pap gehad. De reden ligt in de zogeheten UMTS-veiling van nieuwe frequenties voor de derde generatie mobiele telecommunicatie, de gedoodverfde opvolger van GSM. Die veiling — de afkorting UMTS staat overigens voor Universal Mobile Telecommunication System — is een jaar eerder, in juli 2000, schromelijk mislukt. Dit keer hebben de staatssecretarissen een ruime hoeveelheid waarborgen ingebouwd. Dat betekent dat de commerciële omroepen nu echt moeten gaan bieden en betalen voor hun frequenties. Daar hebben ze geen zin in. Hun acties hebben uiteindelijk succes. Na een sterke lobby van Erik de Zwart smelt de kamerbrede instemming plotsklaps weg en er volgt een discussie over alternatieven.

In de politieke overlegcultuur. Bijna veertien jaar na het eerste begin van de commerciële radio via de kabel blijken de betrokken partijen een sterk machtsblok te vormen. Verenigd in de VCR en met de technische ondersteuning van Broadcast Partners hebben ze zich weten in te vechten in de Nederlandse politieke overlegcultuur. De commerciële radio heeft haar eigen infrastructuur gevestigd. Broadcast Partners heeft haar werkterrein inmiddels uitgebreid en zich ontwikkeld tot de commerciële schaduw van Nozema met Radio 538, Noordzee FM, Veronica FM, Radio 10 FM en daarnaast nog een reeks regionale en lokale omroepen in haar klantenkring. Twee andere consequenties lijken verder van belang. De eerste is, dat er zich een hecht conglomeraat lijkt te hebben ontwikkeld op het veld van de commerciële radio, waarvan weinig valt te verwachten als het om kleinschalige vernieuwingen gaat. Aan de top zijn er feitelijk nog maar twee grote en drie kleinere spelers over.

Rupert Murdoch ... De commerciële stations zijn al lang geen kleine jongens meer. Dat valt af te lezen uit de eigendomsrechten van de zeven grootste stations. De drie stations Sky Radio, Radio 538 en Classic FM zijn in meerdere of mindere mate gebonden aan de zeggenschap van Rupert Murdoch. Radio 538 is voor zeventig procent eigendom van Murdoch, de rest van de aandelen is in handen van Erik de Zwart, Rob Out, Lex Harding en de vroegere Veronica-accountant Peter de Jager. Ook Sky Radio is voor ruim zeventig procent in het bezit van Murdoch, met als verdere eigenaars weer Harding, De Zwart, Out en De Jager. Classic FM opereert op haar beurt voor vijftig procent onder de vleugels van Sky Radio en is voor de andere helft in het bezit van GWR, de tweede radiogroep van Engeland. De dekkingspercentages liggen op dit moment voor Sky Radio op 90%; voor Radio 538 op 50% en voor Classic FM op 30%. Radio 538 heeft daarnaast volledig dekking op de middengolf.

... en de rest. Naast Murdoch heeft ook Strengholt een behoorlijke vinger in de pap met haar meerderheid van de aandelen in Noordzee FM met een dekkingspercentage van 70%. Dan zijn er nog drie kleinere spelers. Daarvan is Radio 10, met een dekkingspercentage van 30% en volledige dekking op de middengolf, in handen van de Radio 10 Groep. De Holland Media Groep is eigenaar van Veronica FM met een dekkingspercentage van 15%, maar is op haar beurt weer bezit van de Duitse gigant Bertelsmann. Blijft over Business Nieuws Radio dat op de FM-band nu 20% van Nederland bestrijkt en volledig te ontvangen is op de middengolf. Nadat Manaus, Wegener en Willem van Kooten, die later was toegetreden als aandeelhouder, hun aandelen eind 2000 van de hand deden, is dat station tegenwoordig eigendom van The Floor, een samenwerkingsverband tussen HAL Investments en uitgeverij Willem Sijthoff.

Een versplinterd luisterlandschap. De tweede consequentie betreft het publiek, dat de radiostations bedienen. De komst van commerciële stations heeft het Nederlandse radiolandschap aanzienlijk veranderd. Het marktaandeel van de commerciële radio ligt nu op 43,6 procent. De publieke omroepen moeten het doen met 31,2 procent en de regionale stations halen 25,2 procent. Dat lijkt op het eerste gezicht enkel een verschuiving van het machtsevenwicht van de publieke naar de commerciële stations. Maar, dat is deels schijn. Achter die getallen gaat namelijk een versplinterd radiolandschap schuil. Want, zoals het spreekwoord zegt en de luistercijfers laten zien, maken vele varkens de spoeling dun. Nederland is de afgelopen jaren verrijkt met zeven landelijke stations die op de ether via de FM-band en soms ook op de AM-band uitzenden plus nog een aantal stations die enkel via de kabel hun programma's verspreiden. Daarmee is ook het publiek en het marktaandeel van de stations zelf verdeeld geraakt.

Compensatie in de regio. Het hoogste gemeten marktaandeel ligt nu op een kleine vijftien procent voor Sky Radio, het laagste op minder dan een half procent voor Business Nieuws Radio. De andere stations, inclusief de publieke omroepen, zitten daar ergens tussenin. De kans dat mensen een gemeenschappelijk gespreksonderwerp vinden in de dingen die ze op de radio hebben gehoord, is daarmee flink afgenomen. De regionale stations lijken daarvoor enige compensatie te bieden. De regionale stations trekken namelijk een groeiend aantal luisteraars. Hun landelijk gemiddelde zet ze zelfs op een glanzende eerste plaats. In sommige regio's hebben deze stations nu het grootste marktaandeel — Radio Noord ligt hier voorop met dertig procent, ruim twee keer zoveel als de landelijke koploper Sky Radio.

Een nieuwe episode? Eind dit jaar, begin volgend jaar is het veertien jaar geleden dat de commerciële radio in Nederland haar rentree maakte. Misschien heeft dan de veiling van de etherfrequenties toch plaats gehad of treedt er anders een van alternatieve plannen in werking. Het is niet te verwachten dat daarmee bijzonder veel zal veranderen. Waarschijnlijk blijft alles gewoon bij het oude. Maar, de techniek gaat verder en mogelijk begint er met de komst van de digitale radio in de niet al te verre toekomst weer een nieuwe episode in de geschiedenis van de Nederlandse commerciële radio. Maar ook dan zullen de huidige commerciële stations vanuit hun verworven posities ongetwijfeld hun partijtje meeblazen.

Voor dit overzicht is dankbaar gebruik gemaakt van onder meer:

het kabinetsstandpunt over de herverdeling van radio-omroepfrequenties (zero-base) van 19 mei 2000.
het overzicht commerciële radio in Nederland, 1988 - 2001 van MediaWeb (mediaweb.myweb.nl - nu off-line).
het kritisch commentaar van Walter Dubateau bij de actie van de commerciële omroepen van februari 2001.
het dagboek over de ontwikkelingen in de maanden februari en maart 2001 van Stijn Brulez en Walter Dubateau.
het zero-base-frequentieplan voor Nederland van Broadcast Partners (let op: dit bestand staat in PDF-formaat en is maar liefst 6 megabytes groot).

Meer over dit onderwerp vind je in ons dossier etherveiling.