De Cubaanse televisierevolutie

In het najaar van 1958 namen Cubaanse rebellen, onder aanvoering van Fidel Castro, de provinciestad Santa Clara in. Het was een keerpunt in wat bekend zou worden als Cubaanse revolutie. Op 1 januari 1959 vluchtte de zittende dictator Batista naar de Dominicaanse Republiek. Een week later beheersten de "Fidelistas" de hoofdstad Havana en had Castro, toen nog 32 jaar oud, de politieke macht in handen. Niet veel later, op 22 januari van dat jaar, kwamen liefst 17 duizend opgewonden Cubanen bijeen in het gigantische sportcolosseum van de hoofdstad voor het bijwonen van een rechtszaak. Op zich waren die aantallen niet zo verwonderlijk. Aangespoord door overheidsfunctionarissen, aanschouwden grote massa's Cubanen in die revolutionaire dagen wel vaker bijzondere en soms uiterst langdurige bijeenkomsten. Dat was ook op die gedenkwaardige dag het geval, toen de nieuwe leider van het land na een twaalf uur durende zitting het doodvonnis uitgesprak over één van de voornaamste figuren uit het omvergeworpen Batista-regime. Het was een populistische vertoning en, andermaal aangespoord, dreigde het aanwezige publiek de beklaagde herhaalde malen te lynchen. Het was een vorm van arena-rechtsspraak, die doet denken aan de tijden van Nero.

Ging het er in die tijd op alle fronten zo barbaars en primitief aan toe op het eiland in het Caribische gebied? Wat betreft de ontwikkeling van de televisie beslist niet. In de jaren voordat Fidel Castro de macht op het nu zeer arme eiland overnam en toen het dollarteken in bepaalde kringen in het land een bijna heilige betekenis had, stroomde het Amerikaanse kapitaal met miljoenen het land binnen. Daartegenover stond dan weer dat er heel scherpe afspraken waren gemaakt met ministers binnen de regering van Batista inzake de concessies binnen Cuba's rijke olie- en vooral suikerindustrie. Het was dan ook de tijd dat de Cubanen nog op grote schaal aan import uit de VS deden en kennis konden maken met de nieuwste vormen van het moderne Amerikaanse vermaak. Uiteraard kon bij dat alles ook de ontwikkeling van de commerciële televisie niet uitblijven.

In tegenstelling tot de meeste landen op de wereld heeft Cuba in de beginjaren van de televisie totaal geen experimentele periode meegemaakt. Onder supervisie van Amerikaanse technici werden — naar de maatstaven van die tijd — de modernste studio's gebouwd en ingericht, waarbij uiteraard alle technische apparatuur vanuit Amerika werd ingevoerd. Opleidingsinstituten had Amerika ook genoeg en terwijl men bezig was met de inrichting van de studio's werd al een groot aantal technici en presentatoren kundig gekneed in alle onderdelen van het televisiebedrijf. Uiteraard was daaraan een stageperiode bij één van de toen grote netwerken in de VS gekoppeld. Al deze training speelde zich in de tweede helft van de jaren vijftig af en Cuba was klaar voor een honderd procent gegarandeerde vlotte start van het medium televisie, uiteraard op de snelle Amerikaanse, commerciële wijze.

Uit de eerste reacties van de Cubanen uit die tijd blijkt dat men uiterst tevreden was over het nieuwe mediawonder. De eerste verwachtingen werden duidelijk overtroffen en er werden optimistische conclusies getrokken voor de verdere toekomst. In een overdonderend tempo was de Cubaanse televisie namelijk volwassen geworden. Liefst 90% van de bezitters van een televisietoestel keek in die dagen, omringd door vele huisgenoten, vrienden en buren, gemiddeld drie uur per dag naar de televisie. Met 45 toestellen per duizend inwoners stond Cuba boven aan de lijst van de landen met de meeste televisietoestellen per hoofd van de bevolking in Latijns Amerika en op een vijfde plaats op de wereldranglijst. Er was ook voldoende aanbod. Eind jaren vijftig waren er al drie commerciële televisieondernemingen, die elk minimaal 13 en maximaal 17 uur zendtijd per dag vulden. Elk van deze ondernemingen had tevens haar eigen zenders en steunzenders verdeeld over het eiland, zodat alle inwoners — mits in het bezit van een televisie toestel — drie volwaardige programma's konden volgen. Voor de inwoners van de hoofdstad Havanna was de situatie in die dagen nog veel beter. Naast de drie landelijke netten beschikte de stad nog over drie andere, meer lokaal gerichte, stations: Teledaaro, Compania Universal en Pumarejo Sucesores.

In één van de drukste wijken van de hoofdstad, uiteraard in de nabijheid van het Hilton Hotel, was in een groot opvallend gebouw de belangrijkste televisieonderneming van Cuba gevestigd: Circuito CMQ-TV. Naast de televisiefaciliteiten van het station waren daar ook de commerciële radiostudio's van de onderneming ondergebracht. En na een opleiding in de VS zwaaide dus ook een keurkorps van artistieke en technische specialisten de scepter in de voor die tijd ultramoderne werkruimten. Dank zij een perfecte samenwerking tussen de verschillende afdelingen waren er dan ook zelden onderbrekingen en dat voor een station dat dagelijks was te zien van negen uur in de ochtend tot één uur in de nacht. Een ongekend aantal uren: in Nederland kon in dezelfde tijd nog maar bij mondjesmaat naar programma's worden gekeken en was er zelfs een televisieloze dag per week. Regelmatig verscheen bij de uitzendingen dan ook nog het plaatje in beeld met de antenne met daarin het woord 'storing'. Cuba liep in dit opzicht duidelijk voor op ons land.

Het was commerciële televisie en CMQ TV had vele adverteerders, waaronder een heel belangrijke: de Cubaanse regering. Er werd gewoon zendtijd gekocht, merkwaardig genoeg ook na de machtsovername nog. En, het kwam voor dat Fidel Castro onafgebroken doorging met zijn toespraak en wel zo'n vijf uur volmaakte. Telemundo TV kon in grootte wedijveren met CMQ TV. Het werd geëxploiteerd door de eigenaren van El Mundo, de belangrijkste krantenuitgeverij van het land. Bovendien had deze onderneming nauwe contacten met de belangrijkste televisieonderneming van de Verenigde Staten, Columbia Broadcasting Systems, kortweg CBS genaamd. Door dit contact was het voor Telemundo mogelijk een zeer aantrekkelijke nieuwsvoorziening te leveren. De onderneming beschikte voor die tijd over een ongekend aantal van zes ultramoderne studio's en kwam met zeventien uur per etmaal op één uur meer zendtijd uit dan CMQ-TV.

Uit een onderzoek uit die tijd naar de concurrentiepositie van beide stations kwam vast te staan dat Telemundo voorop lag in de race om de reclame. Van alle artikelen die op het station werden geadverteerd, door bedrijven als onder meer Esso, Stockley en Goodyear, de omzet in 1958 met liefst 65% was gestegen. Van het derde commerciële landelijke station, Cadena National, kan worden gesteld dat het kleiner van omvang was maar wel een landelijk bereik had, gelijk aan twee eerst genoemden. Wel waren de zenders aanzienlijk minder sterk en verzorgde men slechts dertien uur aan programma's per etmaal. In de programma's werd op een overdreven manier aandacht besteed aan de economische vraagstukken. Cadena bracht bovendien veel uitzendingen, die qua inhoud boven het in Cuba gangbare niveau uitstegen, waarbij vooral de uitstekende documentaires kijkers trokken. Ondanks dat het een commercieel televisiestation was kan gerust worden gesteld dat in de volksmond Cadena National meer als een cultureel station werd gezien.

• men kon als sponsor van een bepaald programma optreden;
• men kon zendtijd kopen en deze, onder supervisie van de televisiemaatschappij zelf vullen;
• men kon adverteren via de spots methode die tegenwoordig binnen de televisiewereld gebruikelijk is.

Het hoofdbestanddeel van de Cubaanse televisie werd destijds gevormd door documentaires en films van een half uur, die op grote schaal werden geïmporteerd uit de Verenigde Staten en die in het Spaans werden ondertiteld en nagesynchroniseerd. Dit werk gebeurde trouwens noch in de Verenigde Staten noch op Cuba. Speciale laboratoria op Puerto Rico en in Mexico werden voor dit doel ingericht. Uiteraard was er veel aandacht voor sport, waarbij vooral veel bokswedstrijden werden uitgezonden — vaak rechtstreeks maar ook via telerecording en film. De inhoud van de gemiddelde programma's was, zoals al eerder gesteld, vooral op de massa gericht. In dat opzicht, zo kunnen we misschien zeggen, anticipeerde de ontwikkeling van de Cubaanse televisie op de sociale revolutie. Met dit belangrijke verschil natuurlijk dat de televisierevolutie vooral vanuit commerciële motieven plaatsvond.