volume 4
november 2001

Gekke hobbyisten op een dak

De eerste radio-uitzending van Argentinië

door Rubén Guillermo Margenet

Midden vorig jaar, om precies te zijn op 27 augustus 2000, was het precies tachtig jaar geleden dat er in Argentinië voor het eerst een radio-uitzending te horen viel, een opmerkelijk initiatief van de arts Enrique Telémaco Susini en een aantal studenten. Hun radiostation hoort, schrijft Rubén Guillermo Margenet, zondermeer thuis in het rijtje van de eerste radiostations ter wereld.

Dr. Enrique Telémaco Susini

Er zijn niet echt veel auteurs die de moeite hebben genomen om zich te verdiepen in wat er aan bronnen en literatuur beschikbaar is over het ontstaan van de radio in Argentinië. Daarnaast blijken ook de pioniers van het eerste uur zelf niet veel historisch besef te hebben gehad. Ze hebben weinig bewaard voor het nageslacht. Zelf wisten ze het historisch belang van hun initiatieven klaarblijkelijk niet goed in te schatten. We weten nu dat de komst van de radio de nodige sociale veranderingen met zich mee heeft gebracht op het gebied van de cultuur, de wetenschap en de politiek. In die tijd had men echter nog niet goed door dat er, met de komst van de radio, echt iets zou gaan veranderen in de wereld. Er is daarom, helaas, maar weinig bekend over wat een van de allereerste radiostations moet zijn geweest.

In de geschiedenis van de radio is het altijd lastig om iemand aan te wijzen die ergens de eerste mee was. Aan de wieg van de radio stonden vele ouders: een reeks van pioniers en onderzoekers aan wier inspanning we het ontstaan van het medium te danken hebben. Reeds in de loop van de negentiende eeuw droegen velen hun steentje bij tot het latere succes van de radio. Zo was het was Samuel Morse die al in 1837 het eerste systeem tot overbrenging van informatie via elektrische impulsen beproefde. Verder mogen we zeker Alexander Graham Bell niet vergeten, de man die er als eerste in slaagde om een verstaanbare telefoonverbinding te realiseren en die, een jaar later, in 1876 het octrooi verwierf op de telefoon. In 1887 was het vervolgens Heinrich Hertz die er in slaagde elektro-magnetische golven te registreren, te meten en vervolgens te produceren. Guglielmo Marconi, om tot slot nog maar een van de vele mogelijke namen te noemen, lukte het op 12 december van het jaar 1901 als eerste een draadloze transatlantische verbinding te leggen.

Met dat alles was er echter nog geen sprake van reguliere radio-uitzendingen. Daniel Camporini schrijft in zijn boek Erase una vez la Radio ("En toen was er radio"), dat de draadloze telegrafie in de jaren tot aan het eind van de Eerste Wereldoorlog vooral werd gebruikt voor politieke doelen en inlichtingenwerk in het kader van de oorlogsinspanningen. Het idee om signalen naar meer dan één ontvanger tegelijk te versturen ontstond in het begin van de twintigste eeuw in de rijen van het Franse leger; hoewel sommige beweren dat de legers van Italië en Duitsland al eerder beschikten over communicatiemogelijkheden, waarmee vijftig of meer ontvangstpunten tegelijk konden worden bereikt. Praktisch gesproken was het echter de Fransman Gustave-Auguste Ferrié, wetenschapper en kapitein en later generaal in het Franse leger, die er als eerste in slaagde om een verbinding met verschillende ontvangers tegelijk te maken.

De originele versie van de TM of voluit de Télégraphie Militaire (uit de collectie van Le petit musée de la lampe)

Ferrié ontwierp in 1915 ook een eigen versie van de beroemde triode-buis, die al in 1882 was ontwikkeld door Lee DeForest en waarmee het mogelijk werd om elektrische signalen te versterken. Het succesvolle Franse product dat in grote aantallen in serieproductie — bij de Franse bedrijven Métal en Pathé en niet veel later ook bij het Nederlandse Philips — kon worden vervaardigd, was de zogenaamde TM, de "Télégraphie Militaire" die ook wel de "triode militaire" of "métal"-buis wordt genoemd. Zoals we nog zullen zien, werd datzelfde soort buizen ook door het allereerste Argentijnse omroepstation gebruikt. Maar, laten we nog eerst nog een vijftal jaren teruggaan in de tijd en de overstap maken naar het Zuid-Amerikaanse continent.

In 1910 was Marconi met een aantal medewerkers namelijk naar Argentinië afgereisd om daar het eeuwfeest bij te wonen van de mei-revolutie van 1810 die de Argentijnse onafhankelijkheid inluidde. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om in het plaatsje Bernal een telegraafstation te bouwen. Van daar uit lukte het hem om verbindingen met onder meer Canada en Ierland te realiseren. Deze successen van Marconi bleven niet onopgemerkt en een aantal enthousiastelingen uit Buenos Aires werden erdoor geïnspireerd om ook met radio aan de slag te gaan. Uit hun eerste experimenten ontwikkelde zich de omroep als een combinatie van telefonie en draadloze telegrafie.

Een van deze zendamateurs was Luis Romero Carranza, een student in de medische wetenschappen. Vóór hem was Teodoro Bellocq, een van de eerste Argentijnse zendamateurs, er al in geslaagd om draadloos een eenvoudig gesprek te voeren. Carranza was echter van mening dat er nog veel meer mogelijk was. Hij bouwde een zender en construeerde en installeerde vervolgens een antenne op zijn dak. Vervolgens sloeg hij samen met zijn vriend Ignacio Gomez Aquirre aan het experimenteren. Uiteindelijk lukte het de twee om met behulp van een microfoonversterker voor gehoorgestoorden een gesproken signaal over te brengen. Het verhaal gaat dat het kraaien van een haan in het huis van de zender het eerste geluid was dat op de ontvanger te horen viel. Daarmee was een tweede stap gezet op de weg van de draadloze telegrafie naar een daadwerkelijke radio-uitzending. Die laatste stap liet echter nog even op zich wachten.

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en zoals Carlos Ulanovsky aangeeft in het boek Días de Radio ("Radiodagen"), bleef Argentinië vanaf die tijd verstoken van alle buitenlandse literatuur en documenten over de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van "draadloze verbindingen". Tijdens die oorlog namen de mogelijkheden van de draadloze communicatie aanzienlijk toe, maar wel binnen de loopgraven in Europa. De technische ontwikkelingen werden ingezet voor de oorlogvoering. Het instrument van de afstandsverbinding was een strategisch wapen voor diegenen die er de beschikking over hadden en het te wisten te hanteren. Het onderwerp was daarmee met de nodige geheimzinnigheid omgeven. Het gebruik van de radio, voor artistieke doeleinden en gericht op een groot publiek, liet daarmee nog op zich wachten tot tenminste 1918. Vanaf dat tijdstip werden de elektro-magnetische golven een wezenlijk gereedschap in de wereldomspannende communicatie.

De oorlog belemmerde op die manier de verdere ontwikkeling van de Argentijnse zendamateurs. In de tussentijd zaten ze echter niet stil. De journalist Manuel Ferradás Campos maakt in een artikel uit 1915 bijvoorbeeld gewag van het feit, dat een aantal jonge zendamateurs in Buenos Aires, Santa Fé en Mendoza "een soort broederschap vormden, die nieuws uitwisselden, gesprekken op afstand voerden en via hun verbindingen zelfs kleine piano- en vioolconcerten ten gehore brachten." De grote doorbraak zou echter pas in 1920 volgen.

Het idee van radio-uitzendingen in Argentinië ontstond op initiatief van de jonge arts dr. Enrique Telémaco Susini. Hij was ervan overtuigd dat de techniek, die in Europa tot dan toe voor oorlogsdoelen werd gebruikt, net zo goed of beter voor artistieke, informatieve en journalistieke doeleinden zou kunnen worden toegepast. In 1918 — hij werkte in die tijd als arts bij de Marine — kreeg Susini de kans om daarvoor de nodige middelen te verwerven. Ulanovsky beschrijft in zijn boek, hoe dat ging:

"Tegen het einde van de oorlog in 1918 gaf het leger Susini de opdracht om in Frankrijk de werking van gifgassen op de ademhalingsorganen te onderzoeken. Bij het Franse leger kocht hij toen enkele afgedankte radio-onderdelen zoals heel weinig gebruikte zenders met 5 kilowatt uitgaand vermogen, reservebuizen van het merk Pathé en "metal"-buizen in goede staat. Met al deze spullen ... keerde hij terug naar Argentinië."

Toen Susini in 1919 terugkeerde, werd hij opgewacht door drie vrienden. Het waren de al eerder genoemde Luis Romero Carranza, César Guerrico en Miguel Mugica — allemaal studenten geneeskunde. Een jaar later — intussen had ook Gomez Aguirre zich bij de groep gevoegd — zouden hun inspanningen leiden tot de eerste radio-uitzending in Argentinië.

In het jaar 1920 leed de Argentijnse economie nog sterk onder de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. De natie werd echter al bijna vier jaar lang geregeerd door de populaire, radicaal georiënteerde president Hipólito Irigoyen en in cultureel opzicht heerste er een positieve sfeer. Er waren vele koffiehuizen met orkesten en danslokalen. En, waar op het platteland het circus nog de attractie bij uitstek was, hadden in de steden het theater en de bioscoop zich ontwikkeld tot de belangrijkste plaatsen van vermaak. Susini, die de Marine inmiddels had verlaten, was betrokken geraakt bij een van de theaters van Buenos Aires, het Teatro Coliseo. Op 27 augustus 1920, bij de geplande uitvoering van een muzikaal drama van Wagner, zag hij kans om deze bezigheid met zijn radio-hobby te combineren.

Ricardo Gallo geeft daar in zijn boek La radio. Ese mundo tan sonoro ("De radio — die zo klankvolle wereld") de volgende beschrijving van:

"Susini en zijn vrienden waren van mening dat het gebouw van het Teatro Coliseo te klein zou zijn om al het publiek te bergen voor de uitvoering van het muzikale drama Parsifal van Richard Wagner dat voor de avond van de 27ste augustus 1920 geprogrammeerd stond. Daarom plaatsten zij op het dak van het gebouw een eenvoudige 5-kiloWatt zender. Ze zetten in het theater een microfoon neer en om 20.30 uur begon de "heldendaad", waarmee de "gekken op het dak" — zoals zij sindsdien liefdevol werden genoemd — zich opwierpen als de authentieke en enthousiaste pioniers van de Argentijnse omroep."

Die naam kreeg de groep overigens omdat ze een week van te voren al bezig waren geweest om een ruim 35 meter lange antenne te spannen tussen het dak van het theater naar een van de vele hoge koepels die Buenos Aires rijk is.

Zo begon de eerste omroep van Argentinië in de stad Buenos Aires. De naam van het station was Sociedad Radio Argentina, met LOR als kenteken. Gallo veronderstelt, dat de eerste luisteraars bestonden uit de radio-amateurs zelf en hun bekenden en vrienden. Verder had iedereen kunnen luisteren die een radio-ontvanger kon betalen, in die tijd vooral het meer welgestelde deel van de bevolking. Ze hadden moeten luisteren via koptelefoons, omdat de ontvangers in die tijd nog geen luidsprekers hadden. Om het signaal goed te ontvangen, moest een buitenantenne met aarding worden geïnstalleerd. Alle omroepapparatuur functioneerde bovendien met glaslood, een uit natuurlijk loodsulfaat bestaand mineraal. De afstemknop, waarmee deze breekbare, grijs-blauwe stenen konden worden gedraaid, moest heel nauwkeurig worden bediend om de gewenste golflengte te kunnen vinden. Ondanks al deze voorwaarden, zo bleek de volgende dag uit de krantenberichten, had een heel aantal luisteraars de uitzending kunnen volgen. Zelfs een marconist van een voor Santos (Brazilië) liggend schip had Parsifal in deze augustusnacht gehoord. De eerste uitgezonden woorden kwamen overigens van Dr. Susini zelf:

"Geachte dames en heren. De Sociedad Radio Argentina brengt vandaag het toneelwijdingsfeest Parsifal van Richard Wagner ten gehore, onder medewerking van de tenor Maestri, de Argentijnse sopraan Sara César, de bariton Aldo Rossi Morelli; en de bassen Chirino en Paggi. Ze worden begeleid door het koor en het orkest van het Theater Constanzi uit Rome, onder de leiding van de dirigent Felix von Weingartner."

De technische installatie van Radio Argentina

Op deze gedenkwaardige 27ste augustus 1920 droegen de uitzendingen van Radio Argentina een experimenteel karakter. In dat opzicht komen ze overeen met soortgelijke experimenten die in die tijd bijna overal ter wereld plaatsvonden. Uitzonderlijk is wel dat het station vanaf deze dag met regelmatige uitzendingen met een vaste programmering begon. Na de succesvolle uitzending van Parsifal werden gedurende het hele seizoen alle opera-uitvoeringen van het Teatro Coliseo uitgezonden. Daarna begon de groep zelfs met eigen producties. Radio Argentina bleef met regelmatige en systematische uitzendingen tot 31 december 1997 in de lucht. Toen kwam — op basis van een officiële beslissing — een einde aan een van de oudste omroepen ter wereld: Radio Argentina (1110 kHz) werd definitief gesloten.

De vraag of LOR het eerste radiostation van de wereld was of niet, zal wel nooit worden beantwoord. Het hangt er maar vanaf welke criteria er worden aangelegd en er zijn veel concurrenten voor de titel van de allereerste radio-uitzending en het allereerste radiostation. In de veertien jaar vanaf eind 1906 — het jaar waarin Reginald Aubrey Fessenden zijn eerste radio-uitzending verzorgde — tot aan het eind van 1920, waren er veel van dit soort initiatieven. Enkele maanden voor de uitzending van Parsifal had Marconi, op 19 mei 1920, al vanuit New York een concert uitgezonden van de Australische sopraan Nellie Melba. En ook in andere landen gebeurden er ongeveer tegelijkertijd vergelijkbare dingen. De bedoeling van dit essay is dan ook niet om prioriteit te claimen voor de Argentijnse omroep, maar om het enthousiasme te onderstrepen van een bijna vergeten groep van jongeren, die op hun manier het medium radio vorm hebben gegeven. De historicus Gallo formuleerde het als volgt:

"De radio was geen Argentijnse ontdekking, maar kan ook niet bij uitstek aan een andere natie worden toegeschreven. Als er een ontdekker is, dan blijft deze anoniem. De verdienste van Argentinië is dat op die gedenkwaardige avond in het Coliseo voor het eerst op de wereld ... een regelmatige en systematische omroep werd opgestart. Maar nog veel belangrijker is het feit, dat de betrokkenen gewoon deden wat hun goed leek — heel simpeltjes en zonder de competitiedrang die doorgaans achter dit soort initiatieven ligt."

Een belangrijk element, kortom, van het ontstaan van het medium, is het plezier dat de radio zowel de initiatiefnemers als de luisteraars verschafte. Laten wij dit artikel daarom besluiten met de woorden van een andere Argentijnse historicus, Edgardo Rocca, die ooit zei: "Het begon als een tijdverdrijf onder amateurs, die met zenders en ontvangers speelden; de tijd veranderde deze hobby van 'een stelletje gekken op een dak' in iets dat onmisbaar werd in het dagelijkse leven van iedereen."

Literatuur

Altgelt, Carlos A. (2000), "Early history of radio broadcasting in Argentina." In: The Broadcast Archive, 2000.
Camporini, Daniel (2000), Erase una vez la Radio. Buenos Aires: Diexismo y Comunicación, 2000.
Gallo, Ricardo (1991), La radio. Ese mundo tan sonoro. Buenos Aires: Corregidor, 1991.
Ulanovsky, Carlos, Juan José Panno, Marta Merkin en Gabriela Tijman (1995), Días de Radio. Buenos Aires: Espasa Calpe, 1995.

Deze bijdrage is een vertaalde en gecorrigeerde versie van het artikel "El hobby de los locos de la azotea. 80 Años de radiodifusión en Argentina," dat Rubén Guillermo Margenet vorig jaar schreef voor de DX Clube do Brasil ter gelegenheid van het tachtigjarig bestaan van de Argentijnse radio.