volume 4
januari 2002

De ommezwaai van Monique de Vries en Rick van der Ploeg

Frequenties, Leefbaar Nederland en Rupert Murdoch

door Walter Dubateau

De continuing story van de etherveiling van de FM-frequenties kreeg eind januari 2002 een onverwachte wending. De Rotterdamse rechtbankpresident oordeelde in december 2001 dat er nu lang genoeg was gewacht. In januari van dit jaar zou er een duidelijk plan voor de verdeling van de frequenties op tafel moeten liggen. Dat plan kwam er ook, in de vorm van een nieuw voorstel van Rick van der Ploeg (foto links) en Monique de Vries aan de regering om de huidige machtigingen nog eens te verlengen voor een periode van twee jaar. Onverwachts blijken de beide staatssecretarissen daarmee bereid om af te zien van een frequentieveiling. Walter Dubateau gaat in op de mogelijke politieke achtergronden van deze bekering. Is het de angst voor politieke winst voor Leefbaar Nederland of toch iets anders?

De ommezwaai van De Vries en Van der Ploeg. En plots waren de staatssecretarissen Rick van der Ploeg en Monique de Vries "om". Jarenlang hielden ze vol dat een veiling de eerst aangewezen methode was om etherfrequenties te verdelen. Om hun juridisch gelijk keihard te kunnen bewijzen, haalden beide bewindslieden er allerlei deskundigen bij, zoals professoren gespecialiseerd in media- en staatsrecht, TNO en andere onderzoeksinstanties. Na intensieve studies en onafhankelijk van elkaar, kwamen de deskundigen tot de conclusie dat verlenging van de huidige licenties gewoonweg niet kon. Dat zou tot een ernstige bevoordeling leiden van de huidige, tijdelijke, bezetters van die frequenties en bovendien de radiomarkt grotendeels afsluiten voor andere geïnteresseerden. Ook aan een zogeheten beauty contest kleefden teveel bezwaren — waarom mag zender A wel in de ether, terwijl zender B een soortgelijke programmaformule heeft, maar buiten de boot valt? Over de veiling waren de diverse deskundigen het wel eens: het is een transparante en dus een eerlijke procedure.

Het juridisch gelijk. Monique de Vries en Rick van der Ploeg wisten de overige bewindslieden keer op keer van hun gelijk te overtuigen — dat ze in juridische zin ook hadden, kijk er de diverse onderzoeken op de website van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat maar op na. Het was ooit eens het parlement zelf dat de regering ervan overtuigde dat veilen de meest eerlijke manier is om schaarse frequenties te verdelen. Dit resulteerde in de Telecommunicatiewet, goedgekeurd door de regering, Tweede en Eerste Kamer, waarin veilen sowieso al als eerste methode wordt aangegeven. Na enkele spotjes op commerciële radiozenders waarin werd opgeroepen "Den Haag plat te bellen en te e-mailen" lieten "mediaspecialisten" Marja Wagenaar van de PvdA en Bert Bakker van D66 vorig jaar echter plotseling weten op te komen "voor het belang van de luisteraar." Nu waren de beide partijen plotseling voor het behoud van de huidige FM-stations in de ether. Het lijkt er echter meer op dat beide bewindslieden vooral opkomen voor de aandeelhouders van deze stations. Samen met oppositiepartij CDA kon een meerderheid van de Kamer de veiling nu tegenhouden, terwijl diezelfde Kamer de regering eerder juist de opdracht had gegeven de frequenties te gaan veilen.

Kok houdt poot stijf. De regering hield de poot stijf. Het kabinet ging akkoord met verzoeken van de meerderheid van de Tweede Kamer om de zaak nog eens te bekijken, en juridische haalbaarheidsstudies uit te voeren. Maar de bewindslieden van OC&W hadden geen zin in nog zo'n dramatische beauty-contest als in 1993 was gehouden. Radio Noordzee en Classic FM kwamen toen op de FM en Radio 10 Gold en het zakenblad Quote kregen AM-golflengten. Sky en Radio 538 tekenden hiertegen echter protest aan, waarna, een dik jaar later, de hele gevoerde procedure door de rechter werd vernietigd, en ook Sky en 538 tot de FM-band werden toegelaten. Het is bovendien haast onmogelijk om een "juridisch verdedigbare keuze" te maken in een beauty-contest. Ook de bewindslieden van het andere betrokken departement, Verkeer en Waterstaat, zagen iets anders dan een veiling niet zitten, omdat ze beseften dat daarvan grote problemen zouden kunnen komen. Het omwille van politieke redenen een keuze maken — of proberen te voorkomen dat radiostations een paar maanden voor de verkiezingen luisteraars tegen je gaan opzetten — is een ding, maar het besluit ook voor de rechter te laten standhouden is een ander verhaal. Wat een meerderheid van het parlement dus ook wenste, het kabinet bleef standvastig vasthouden aan de veilingplannen. Rick van der Ploeg riep menigmaal vastberaden: "De regering regeert, het parlement controleert." Tegelijkertijd was er echter ook een politieke patstelling.

De rechter in het spel. Rechterlijke uitspraken in zaken die door de radiostations Q The Beat en Arrow Classic Rock waren aangespannen, maakten het er voor de overheid er niet eenvoudiger op. De Rotterdamse rechtbankpresident oordeelde in december 2001 dat er nu lang genoeg was gewacht. In januari van dit jaar zou er een duidelijk plan voor de verdeling van de frequenties moest komen. Dat plan kwam er ook, echter in de vorm van een nieuw voorstel van Van der Ploeg en De Vries, waarin ze ... vragen om verlenging van de huidige machtigingen voor een periode van twee jaar. De frequenties die dan nog overblijven — twee landelijke pakketten en hier en daar wat regionale FM-frequenties — zouden kunnen worden verdeeld op basis van bedrijfseconomische criteria. Weliswaar liet Rick van der Ploeg ook weten dat het wel de bedoeling is dat de commerciële stations flink gaan betalen voor hun frequenties, maar in de voorgaande jaren riepen de bewindslieden om het hardst, gesteund door verschillende rapporten van deskundigen, dat juist dit absoluut onmogelijk was!

Ruzie in kabinet. Toen het voorstel in het wekelijkse kabinetsoverleg van vrijdag 25 januari jl. aan de orde kwam, brak er dan ook een knallende ruzie uit over de plannen om de aangekondigde veiling alsnog te schrappen. Tijdens de rechtszaken rond Q The Beat en Arrow verklaarde de landsadvocaat nog onomwonden dat er in mei van dit jaar een veiling zou plaatsvinden, en dat de winnaars per september van hun frequenties gebruik zouden kunnen maken. Vooral de VVD-ministers Zalm en Jorritsma zouden hun collega's in het kabinetsberaad fijntjes aan de "juridische onhaalbaarheid" van hun plan hebben herinnerd. Het voorstel zou absoluut zijn goedgekeurd door een meerderheid van de Tweede Kamer, maar vervolgens door een rechter worden afgeschoten, zo is de vrees binnen de betrokken departementen.

Een week de tijd. De Vries en Van der Ploeg kregen de laatste vrijdag van januari van het kabinet een week extra de tijd om hun nieuwe plan juridisch sluitend te krijgen. Lukt dit niet, dan zou volgens andere bewindslieden terug moeten worden gevallen op het oorspronkelijke veilingplan. Dit laatste plan ligt kant en klaar. "Als het moet, dan kunnen we morgen al gaan veilen," verzuchtte een medewerker van Verkeer en Waterstaat. Premier Kok toonde zich vrijdagavond duidelijk geïrriteerd over de voortslepende kwestie rond de radiofrequenties, die maar niet wordt opgelost. Bovendien was hij kwaad dat de plannen van De Vries en Van der Ploeg naar de media waren uitgelekt.

Maar waarom nou die ommezwaai? Maar waarom kwamen Monique de Vries en Rick van der Ploeg plotseling met het — je zou haast zeggen "omstreden" maar in dit dossier lijkt alles wel omstreden — plan op de proppen? De Telegraaf wist te melden dat Rick van der Ploeg vorige week met aftreden dreigde als de veiling van de frequenties zou worden afgeblazen. Maar zijn eigen PvdA nam de dreiging niet serieus. De partij is in de Tweede Kamer fel tegen een veiling en dwong Van der Ploeg zijn pro-veiling standpunt in te slikken. Tot dusver ging de staatssecretaris van Cultuur daar niet op in, nu duidelijk wel.

Hardnekkige geruchten. In het geruchtencircuit binnen de radio-industrie wordt gefluisterd dat de opkomst van Leefbaar Nederland er wel eens wat mee te maken zou kunnen hebben. Enkele radiostations, zo gaan de verhalen, zouden tussen neus en lippen door aan enkele betrokken politici hebben laten weten dat Leefbaar Nederland voor haar politieke campagnes op "zeer gunstige reclametarieven" zou kunnen rekenen, als de huidige bezetters van FM-frequenties niet op hun tijdelijk ingenomen plekje zouden kunnen blijven zitten. Een soort van: "Maken de politici zich sterk voor nieuwkomers op de radio, dan maken de huidige radiostations zich sterk voor nieuwkomers in de politiek." Het dreigement zou serieus zijn genomen, omdat de commerciële zenders vorig jaar ook niet schroomden om hun luisteraars op te roepen politiek actief te worden en "Den Haag plat te leggen met telefoontjes en e-mail-bombardementen."

Ons kent ons. De huidige coalitiepartijen zijn uiteraard niet gebaat bij een grootschalige radiocampagne voor Leefbaar Nederland, enkele maanden voor de Tweede Kamerverkiezingen. Daarbij speelt verder dat de "niet-Newscorp"-aandeelhouders van Sky, 538 en Classic FM, de heren Lex Harding, Rob Out en Erik de Zwart, en aan de andere kant Leefbaar Nederland oprichters als Jan Nagel, Henk Westbroek en Willem van Kooten beslist geen onbekenden voor elkaar zijn. Sterker nog, de meesten kennen elkaar al vele tientallen jaren en in het verleden zijn tussen de heren onderling herhaaldelijk afspraken gemaakt en zakendeals gesloten. Het verhaal dat de grote commerciële stations de politiek hebben "bedreigd" met een campagne voor Leefbaar Nederland is ontkend door Ton Lathouwers, directeur van Sky Radio, in een gesprek met columnist Paul van Liempt van Broadcast Magazine. In het blad maakte Van Liempt duidelijk dat hij over dit onderwerp een briesende Lathouwers aan de lijn had gehad. Ook een woordvoerder van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat zegt niets te weten van een mogelijke dreiging met Leefbaar Nederland-propaganda. De geruchten blijven desalniettemin hardnekkig de ronde doen.

Murdoch's politieke capriolen. Hoe je 't ook bekijkt, de eigenlijke eigenaar van Sky Radio — en aanzienlijke minderheidsaandeelhouder van Radio 538 en Classic FM — Rupert Murdoch's Newscorp, heeft de naam zich ook nadrukkelijk met politiek te bemoeien. In Groot-Britannië zijn het de kranten en tijdschriften die grote politieke invloed hebben. Newscorp bezit dertig procent van de totale krantenoplage in de UK. De kranten van Murdoch, zoals The Sun en The Times, omspannen het gehele sociale spectrum. Zowel de leiders van de Conservative Party als die van de Labour Party kijken wel uit om Murdoch tegen zich in het harnas te jagen. Dit geldt ook voor politici in overige landen waar Newscorp nadrukkelijk aanwezig is.

It was the Sun wot won it! Tony Blair's flirts met Murdoch voor de Britse verkiezingen van 1997 werden door velen beschouwd als een cruciaal element in de overwinningsstrategie van de Labour Party. In 1994 zou Alastair Campbell bereid zijn geweest om de baan van persattaché van Tony Blair aan te nemen, op voorwaarde dat Blair eerst wat documenten zou inkijken. Deze documenten waren voorpagina's van de krant The Sun uit de perioden van de voorgaande twee — door Labour verloren — Britse verkiezingen. Al deze pagina's voerden uitdrukkelijk propaganda voor de Conservatieven, inclusief die ene met de nu beroemde headline: "It was the Sun wot won it!" die werd gepubliceerd de dag na het verlies van Labour in 1992. Campbell's boodschap voor Blair was duidelijk: "Krijgen we Murdoch niet aan onze kant, dan verliezen we!" Tony Blair ging akkoord. Campbell kwam aan boord, en er begon een nieuwe poging om de steun van Rupert Murdoch te winnen.

The Sun backs Blair. In 1995 werd Tony Blair door Murdoch uitgenodigd om zijn jaarlijkse "News International Conferentie" op Hayman Island — voor de Australische kust — toe te spreken. Er werd geen politieke deal gesloten tussen Blair en Murdoch, maar de mediamagnaat zou wel te horen hebben gekregen dat de Labour Party zijn imperium niets in de weg zou leggen. Zes weken voor de verkiezingen van 1997 maakte The Sun een historische draai, weg van de Conservative Party, en meldde de vier miljoen lezers: "The Sun backs Blair." De flirts van Tony Blair met Murdoch wierpen hun vruchten af.

De troon van Margareth Thatcher. Alhoewel Blair altijd heeft ontkend een prijs te hebben moeten betalen voor de steun van de mediamagnaat, zal Murdoch zondermeer tevreden zijn geweest over het besluit van de Labour Party dat er geen nieuwe restricties zouden komen op "cross-media-ownership" — het in bezit hebben van zowel kranten, radio- als TV-stations. Ook de Conservative Party betaalde Murdoch meer dan terug voor zijn steun. De aankoop in 1981 van The Times en Sunday Times door Newscorp werd nooit aangemeld bij Britse mededingingsautoriteiten, ondanks het feit dat Murdoch zo de controle verwierf over vier landelijke kranten. Gedurende vele jaren, voordat de alliantie Murdoch-Blair een feit werd, was de mediamagnaat, in de woorden van de voormalige editor van The Times, Charles Douglas-Hume, een van de belangrijkste krachten achter de troon van Margareth Thatcher.

Bloody politicians. Rupert Murdoch zelf is er eerlijk over. Gevraagd of hij de beloften wilde nakomen die hij had gemaakt in verband met zijn strijd voor de controle over The Times, antwoordde hij : "Een ding moet je begrijpen. Je vertelt die bloody politici wat ze willen horen, en zodra de deal een feit is, maak je je er geen zorgen meer over. Ze vallen je niet meer lastig wanneer ze later plotseling besluiten dat wat je zei, was wat ze niet wilden horen. Doen ze dit wel, dan worden ze zwartgemaakt, en dat kunnen ze ook niet hebben. Dus steken ze liever hun kop in hun kont, en wachten totdat de wind is gaan liggen." Deze houding zou kunnen verklaren waarom The Sun op 1 mei 2000 onder de kop "Mayday Mayday" de lezers waarschuwde dat de regering van Tony Blair de volgende verkiezingen zou gaan verliezen. Volgens de krant had Blair de verwachtingen niet waargemaakt en raakte de bevolking teleurgesteld. Lijsttrekker William Hague van de Conservatives is een zeer serieuze dreiging, meldde de krant. Tony Blair, die op dat moment op vakantie was, stuurde de krant een handgeschreven verdediging. De brief van drie kantjes stond de volgende dag op de voorpagina, onder de kop "Rattled".

En nu ook invloed in China. De afgelopen jaarwisseling kreeg Newscorp toegang tot de Chinese markt. Het concern mag een kabel-TV kanaal opereren voor Hong Kong en Sjanghai. Het TV-kanaal dient als een brug voor de hele Chinese markt van 1,3 miljoen mensen. Daarmee is een andere droom van Murdoch gerealiseerd, nadat hij jarenlang had geïnvesteerd in goede relaties met de Chinese communistische autoriteiten. Zo haalde Murdoch in 1994 de Britse publieke omroep BBC van zijn satellietkanalen die ook in China waren te ontvangen, af. De BBC had het aangedurfd om programma's uit te zenden die een kritische noot plaatsten bij de politiek van de vroegere communistische leider Mao Tse Tung. Dit kun je natuurlijk niet hebben, net op het moment dat je juist goede betrekkingen wilt met de Chinese autoriteiten. Dus ... hop ... daar ging de BBC van de satelliet af. Murdoch kreeg ook de aandacht toen zijn uitgeverij Harper-Collins besloot een boek van de voormalige gouverneur van Hong Kong, Chris Patten, niet te publiceren. Patten had ten tijde van zijn gouverneurschap de nodige ruzies met Peking gehad.

Kok, wat nu? Wat nu? Premier Kok denkt na de komende week een oplossing te hebben voor "het frequentievraagstuk". Dit heeft hij vrijdagavond tijdens zijn wekelijkse persconferentie laten weten. Maar ja, ook dergelijke geluiden hebben we vaker gehoord uit de Haagse kringen.

Meer over dit onderwerp vind je in ons dossier etherveiling. Zie voor de betreffende overheidsrapporten ook de website van het Dossier Radiofrequenties van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.