De Duitse televisie jubileert

Een vijftigjarig jubileum. Tegen het eind van het jaar 2002 schonken verschillende publieke televisiestations aandacht aan het gegeven dat vijftig jaar geleden in Duitsland de eerste officiële televisie-uitzendingen plaatsvonden, om precies te zijn in het toenmalige West-Duitsland. Op 27 november 1950 konden de bewoners van de bondsrepubliek voor het eerst een testprogramma zien, dat driemaal per week werd uitgezonden. Deze testen zouden later evenwel niet meetellen bij de bepaling van de dag die geldt als de historische startdatum van het begin van de Duitse televisiegeschiedenis: 25 december 1952. De officiële cijfers geven aan, dat er in dat jaar zo'n anderhalf duizend geregistreerde gezinnen waren die van het televisietoestel een nieuw middelpunt in hun huiskamers hadden gemaakt. Dat waren er in werkelijkheid beduidend meer. Klaarblijkelijk had niet iedereen zich laten registreren. Zoals de industrie bekend maakte, waren er in 1952 namelijk zeker al vierduizend toestellen verkocht. Anno 2003 zijn er in Duitsland overigens meer dan dertig miljoen geregistreerde gezinnen met één of meer toestellen. Op het ogenblik staan er in geheel Duitsland naar schatting zo'n vijfenvijftig miljoen exemplaren met een gemiddeld levensduur van tien jaar. Een snel rekensommetje levert een gemiddelde verkoop in ons buurland op van tussen de vijf en zes miljoen toestellen per jaar.

Een Duitse uitvinding. In zekere zin is de televisie een Duitse uitvinding. Zoals algemeen bekend mag worden verondersteld, werden de principes van de eerste bewegende beelden op mechanische basis ontwikkeld door de Duitse ingenieur Paul Gottlieb Nipkow (1860-1940). Via een draaiende schijf — de zogeheten Nipkow-schijf — wist hij bewegende beelden op een glasscherm te laten zien. Hij begon daar al in 1883 mee te experimenteren en vroeg op 6 januari 1984 officieel patent op zijn vinding aan. Maar het werkte allemaal nog niet dermate goed dat zijn apparaat "geschikt" werd bevonden en om die reden werd het patent op de uitvinding geweigerd. Op 15 januari 1885 kreeg hij echter van het Reichspatentamt, met terugwerkende kracht, het octrooi op zijn schijf. Al snel werd er overal in de wereld druk geëxperimenteerd met het principe. Zo rond het eind van de jaren twintig van de vorige eeuw begon dat vruchten af te werpen. In Engeland gaf John Logie Baird in 1925 zijn eerste publieke demonstratie van een werkend apparaat, maar het zou nog even duren voordat zijn bedrijf met reguliere uitzendingen startte. In Duitsland kreeg de Hongaarse ingenieur Ungar Dénes von Mihály steun van de Deutsche Reichspost voor zijn experimenten. In 1929 werd in Berlijn begonnen met regelmatige experimentele televisieuitzendingen via de zender Berlin-Witzleben en zo kon dat jaar in de geschiedenisboeken worden bijgeschreven als het jaar waarin in Duitsland de allereerste draadloze beeldtransmissie werd gerealiseerd.

Alleen voor de politieke leiders. Na de oorlog werden ook in Oost-Duitsland op kleine schaal weer geëxperimenteerd met de mogelijkheid tot overbrenging van beeld en geluid op afstand. Op 21 december 1952 ging trouwens het programma van de Fernsehn Sender Berlin in de ether in Berlin-Adlershof. Maar ook deze dag haalde het niet als de officiële startdatum van de Duitse televisiegeschiedenis. Dat is ook wel terecht, want geen enkele inwoner van Berlijn kon thuis naar het programma kijken. De televisieontvangers stonden slechts opgesteld in de kantoren van de politieke leiders. Derhalve wordt 3 januari 1956, destijds de tachtigste verjaardag van de President van de DDR, Wilhelm Pieck, in sommige geschiedenisboeken aangegeven als de officiële startdatum van de televisie in de voormalige DDR. Maar toch ging daar ook nog het één en ander aan vooraf. In 1953 kon men van enig succes melding maken door te stellen dat er spoedig op langere afstand zou worden getest. In januari 1954 lukte het om op de uitkijktoren op de Cyriaburg in het Oost-Duitse Erfurt signalen te ontvangen die werden uitgezonden via de televisiezender in Leipzig. Een afstand van minimaal 100 kilometer was daarmee overschreden. Wel schreven de kranten destijds over wisselende ontvangst maar de eerste naoorlogse twijfels over de eventuele successen van televisietransmissie in de DDR konden naar het verleden worden geplaatst. Spoedig konden er verwachtingen worden gedaan toen de regering gelden had toegezegd voor het mogen bouwen van televisietorens zodat het signaal trapsgewijs in geheel de DDR kon worden uitgezonden via de te bouwen torens.

Ruimte voor amusement. Als doel van de televisie zag men in het voormalige West-Duitsland in eerste instantie dat van kennisoverdracht in plaats van verstrooiing. Voor deze laatste vorm van televisie, het amusement, werd in de beginperiode dan ook weinig ruimte vrijgemaakt. Al vrij snel kreeg men door, dat deze keuze een foute was, aangezien de kijker de interesse in het kijken al vrij snel verloor. Mede vanwege klachten vanuit de industrie dat er steeds minder toestellen werden verkocht, moest de programmaleiding wel besluiten om over te gaan tot meer amuserende programma's. Op dat gebied bouwde de Duitse televisie snel een reputatie op. In 1957 werd een quizz-programma ingevoerd dat onder de noemer "Was Bin Ich" de deelnemers liet raden welk beroep er door iemand werd uitgeoefend. Dat jaar werd er trouwens al vijf uren per avond uitgezonden in West-Duitsland. Later kwamen de grootschalige show-programma's, die voor een zaal vol publiek werden gepresenteerd door populaire presentatoren. We komen daar nog op terug.

Het zwarte kanaal. Ook in de geschiedenis van de Oost-Duitse televisie zijn opmerkelijke hoogte- en dieptepunten te melden. In 1960 werd in Oost-Duitsland het gegeven gevierd dat de miljoenste kijker was aangemeld. Het toenmalige "Ostfernsehen" was meer een massabeïnvloeder en spreekbuis van de Communistische Partij. Zo werd in maart 1960 het programma "Der Schwarze Kanal" geïntroduceerd. Een zeer omstreden politiek programma van Karl Eduard von Schnitzler. Bijna dertig jaar, tot de omwenteling in 1989, heeft de DDR Fernsehen dit programma uitgezonden. Van het totale aantal van maar liefst 1.519 uitzendingen zijn de teksten — meer dan 62 duizend pagina's — op papier bewaard gebleven en digitaal ondergebracht in het Deutsche Rundfunk Archiv in Potsdam-Babelsberg. Van ruim vierhonderd uitzendingen is het geluid dan wel beeld en geluid bewaard gebleven. De in de volksmond "Sudel-Ede" genoemde Von Schnitzler, toonde zich in zijn programma's duidelijk een grote steun voor het bewind in het land. Von Schnitzler was van adellijke afkomst en oorspronkelijk West-Duitser. Hij was naar Oost-Duitsland verhuisd vanwege zijn anti-imperialistische en communistische overtuiging en dat was in zijn programma ook te merken. Op 21 maart 1960 vond de uitzending plaats van het eerste programma van "Der Schwarze Kanal". Het programma probeerde een tegenwicht te bieden voor de informatie die vanuit het Westen bij de Oost-Duitse bevolking binnenkwam. Veel inwoners van de DDR keken namelijk stiekem naar de West-Duitse televisie. Uitzondering waren hier de gezinnen waarvan personen werkzaam waren bij de overheid of binnen het leger. Daar was het "kijken naar de west" echt taboe. Als men daarop werd betrapt, kon dit tot enorme problemen leiden. Voor de overige Oost-Duitsers probeerde "Der Schwarze Kanal" aan te tonen hoe slecht het West-Duitse kapitalisme wel niet in elkaar zat. Daarbij werd handig gebruik gemaakt van beelden, die door de ARD en ZDF in hun nieuwsrubrieken waren uitgezonden. De beelden werden gemonteerd en voorzien van ideologisch getint commentaar.

Programma's in kleur. De introductie van kleurentelevisie vond in West-Duitsland in 1967 plaats. Het eerste programma in deze vorm werd door de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Willy Brand in Berlijn geactiveerd tijdens de Berliner Funkschau. Twee jaar later konden ook de Oost-Duitsers "live" de beelden zien van de eerste mens op de maan. Uiteraard was men ook in de DDR genoodzaakt, indien men de landing wenste te zien, daarvoor in de nachtelijke uren naar de televisie te kijken. Een paar maanden later, op 3 oktober 1969, werd de kleurentransmissie geïntroduceerd in het voormalige Oost-Duitsland. Voor de kleurentechniek hadden de Oost-Duitsers gekozen voor de in Frankrijk ontwikkelde SECAM-techniek. Het besluit van de regering om voor dit systeem te kiezen, had tot gevolg dat de Oost-Duitse inwoners die in kleur wilden kijken, verplicht werden over te gaan tot de aanschaf van een "Color 20" toestel, destijds de eerste kleurentelevisie die volledig getransistoriseerd was. Deze toestellen waren verschrikkelijk duur — ze kostten maar liefst 6.300 Mark per stuk — en derhalve kwam de invoering slechts stapsgewijs op gang. Ook diende zich in de DDR een enorme zwarthandel aan in PAL-decoders, daar de bevolking ook graag de kleurenuitzendingen van de West-Duitse televisie wenste te volgen. Pas tegen het einde van de jaren zeventig van de vorige eeuw zouden er in Oost-Duitsland toestellen op de markt komen die zowel voor SECAM- als PAL-ontvangst geschikt waren. In de DDR liet de invoering van een tweede televisienet op zich wachten.

Het afscheid van Rudi Carell. Hoe kort ook, een geschiedenis van de Duitse televisie is niet compleet zonder enkele Nederlandse namen. De eerste is natuurlijk die van Lou van Burg — het alter ego van Louis van Weerdenburg. Deze Haagse zanger brak in 1964 alle records op de Duitse televisie met het al eerder genoemde quizz-programma "Der Goldene Schuss". De tweede naam is die van Rudi Carell, die in Duitsland furore maakte met programma's als "Am Laufenden Band" en "Rudi's Lach-Parade". De 67-jarige Carell deed zijn eerste stappen binnen de Nederlandse televisie wereld in 1957 om, na zijn succesvolle show met Ester Ofarim, dat een Zilveren Roos won in Montreux in 1963, over te stappen naar de Duitse televisie. Vervolgens was hij daar bijna veertig jaar zeer succesvol als presentator, quizz-master, producer, regisseur en veelgevraagde gast in praatprogramma's. Een opmerkelijk feit in dit verband is, dat Carell enkele dagen voordat het vijftigjarig bestaan van de televisie in Duitsland werd gevierd, afscheid nam van zijn altijd trouwe televisiepubliek. Daarmee is voor de Duitse televisie in feite een tijdperk afgesloten. Even vermeldenswaard is, dat op de dag van het officiële vijftigjarig jubileum bekend werd gemaakt, dat een van de belangrijkste Duitse fabrikanten van televisies met haar productie is gestopt. Grundig sloot op 1 januari 2003 haar fabriek in Wenen, nadat de toegangspoort tot de fabriek in Nürnberg al eerder was gesloten.