volume 6
mei 2003

Zestig jaar American Forces Network

Bespreking van:

Ingo Paternoster en John Proven, AFN Europe 60th Anniversary (LC 02319; ISBN 0-945794-12-6)

door Hans Knot

In juli van dit jaar bestaat het American Forces Network zestig jaar. Voor die gelegenheid stelde AFN-kenner Ingo Paternoster samen met John Proven een dubbel-cd samen met een keur van opnames die hij in de loop van de tijd verzamelde. Hans Knot luisterde er voor ons naar. De fotos bij zijn recensie werden op 27 maart 2003 gemaakt tijdens de opening van de tentoonstelling "60 Jahre AFN in Frankfurt" in het Historisches Museum in Frankfurt.

Toen en nu. Eindjaren vijftig was het leven duidelijk anders dan nu. De meeste kinderen hebben tegenwoordig een eigen kamer. Destijds deelden mijn twee broers en ik een en dezelfde slaapkamer. Daar stond ook geen televisie. Dat medium was net aan zijn ontwikkeling begonnen gekomen en was zo prijzig dat nog slechts weinig mensen een toestel konden permitteren. Het programma-aanbod vulde bovendien nog slechts enkele uren per dag. We moesten het dus doen met de radio en dat deden we dan ook. In die tijd moest je als kind vroeger naar bed dan kinderen nu. En, als ik in gedachten terug ga naar die tijd, zie ik weer voor me hoe ik 's avonds laat stiekem onder de dekens naar mijn transitorradio lag luisteren. Ik was niet de enige. Veel vijftig-plussers zullen dezelfde herinnering koesteren. De meeste radioprogramma's, zeker de Nederlandse, waren ronduit oubollig en vervelend, maar — als je wist waar je moest zoeken — kon je spannende muziek horen. In de praktijk bleken vooral twee stations de moeite waard.

Op de middengolf, op een golflengte van 208 meter oftewel een frequentie van 1440 kHz viel het geluid te horen van Radio Luxembourg. Het geluidsvolume schommelde altijd wat heen en weer omdat hetzelfde signaal de antenne van verschillende kanten en daarom met een licht tijdsverschil bereikte. "Fading," zo wordt dat wel genoemd en het station verdiende er de bijnaam "Fading Radio Luxembourg" mee. Daarnaast was er op de middengolf nog een ander station te horen dat Engelstalige programma's verzorgde. Hoewel met een Amerikaans accent. Het waren de programma's van het station AFN Bremerhaven, dat bij ons in Groningen redelijk doorkwam. Bremerhaven was de haven van de Amerikaanse troepenmacht in Duitsland en het AFN, de "American Forces Network", had daar een van zijn lokale stations, dat programma's verzorgde voor de Amerikaanse soldaten die in Duitsland gelegerd waren.

Muziek uit Amerika. Aanvankelijk had ik het nog niet zo goed door. Maar, nadat ik het station enige tijd intensief had beluisterd, merkte ik dat men deels lokale programma's uitzond en deels programma's die voor alle Amerikaanse soldaten bestemd waren. Pas na enkele jaren werd me duidelijk hoe het een en ander precies in elkaar zat. Naast AFN Bremerhaven was er een groot aantal andere AFN-stations wereldwijd actief om de Amerikaanse soldaten te voorzien van informatie, vermaak, cultuur, nieuws en vooral muziek. Omdat de soldaten zowel lokaal als globaal dienden te worden geïnformeerd, werden er naast programma's uit eigen studio ook programma's uitgezonden die centraal in Amerika waren gemaakt. In het predigitale tijdperk werden die programma's op een grammofoonplaat gezet en naar alle AFN-station over de wereld verstuurd. Overigens waren mijn broers en ik zeker niet de enigen die stilletjes luisterden. Dat merkten we al snel op school, waar bleek dat veel van onze medeleerlingen hetzelfde deden. De reden was voor ons allemaal dezelfde: op AFN hoorden we muziek die op onze "eigen" Hilversum niet te horen was. Dat was de populaire muziek uit Amerika: de rock and roll and country — muziek die we nooit eerder hadden gehoord, maar die ons als jongeren ontzettend aansprak.

Op die manier leerde het AFN ons te genieten van de nieuwe Amerikaanse muziek. En, dat die invloed bleef niet tot de jongeren binnen het ontvangstgebied van AFN Bremerhaven beperkt. Overal in Europa waar AFN zijn stations had, werden de programma's gretig gevolgd, zeker ook in Duitsland. Het zou evenwel tot 1971 duren alvorens ik contact kreeg met iemand in Duitsland, die ook het AFN (American Forces Network) en de AFRTS (American Forces Radio and Television Services) tot zijn favoriete stations rekende. We begonnen materiaal, dat we zelf hadden opgenomen of van andere mensen hadden gekregen, uit te ruilen en we stuurden elkaar gesproken brieven om ervaringen uit te wisselen. Niet veel later zou deze persoon, Ingo Paternoster, een bezoek brengen aan Nederland — niet alleen om AFN Soesterberg, een lokaal station in Nederland, te kunnen beluisteren maar ook om Radio Veronica en mij zelf te kunnen bezoeken. Eigenlijk pas na die eerste ontmoeting met Ingo Paternoster, ben ik me wat meer gaan verdiepen in de achtergrond van AFN.

Informatie voor soldaten. Het idee voor de oprichting van AFN kwam ruim een jaar voor de invasie van de geallieerde troepen in Europa van de toenmalige generaal Dwight D. Eisenhower, later ook wel kortweg Ike genoemd. Hij was van mening dat een soldaat beter af was als hij regelmatig via de radio werd geïnformeerd rond de dagelijkse zaken in tijd van oorlog. Daarbij wilde hij zich in eerste instantie vooral richten op de vele Amerikanen die op dat moment reeds in Engeland waren gedetacheerd als voorbereiding op de invasie. Zij dienden optimaal te worden geïnformeerd. In september 1942 gaf een onderzoek aan dat de Amerikaanse militairen al behoorlijk gedemoraliseerd waren. Dit was mede door de overbevolkte militaire kampen en de groeiende angst betrokken te worden bij de gevechten tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De Amerikaanse troepen in Engeland konden natuurlijk wel naar de radioprogramma's van de BBC luisteren, maar daar viel voor hen niet veel aan te beleven. De BBC verschafte in het weekend slechts een half uur aan Amerikaanse muziek en vijf minuten aan Amerikaans sportnieuws. Bovendien werd de stijl van presenteren van de BBC, afstandelijk en koud, de meeste Amerikanen niet aan. Onder druk van de oorlogsinspanningen veranderde ook de toonzetting van de BBC wel enigszins. De programma's werden wat meer afgestemd op de gewone bevolking, maar de Amerikanen waren toch wel iets anders gewend. Dit had onder meer tot gevolg dat in de kazernes meer en meer op de propagandastations van de Nazi's werd afgestemd.

Deze ontwikkeling was voor Eisenhower reden genoeg om een aantal van zijn topmensen bijeen te roepen. Zij moesten voor een snelle ommekeer zorgen. Generaal Everett Hughes en Mr. Brewster Morgan van het Ministerie voor Oorlog kregen de opdracht het een en ander te regelen. Ze kwamen met het voorstel een tijdschrift, een krant en een radiostation op te richten, hetgeen door Ike werd bekrachtigd. De krant had al eerder zijn nut getoond tijdens de Eerste Wereldoorlog en kreeg derhalve dezelfde naam: "Stars and Stripes" — een krant die nog steeds bestaat. En het radiostation, dat een groot aantal laagvermogen zenders kreeg bij de soldatenkampen, werd het American Forces Network. Apparatuur en studio-faciliteiten werden geleend van de BBC en op "Independence Day", 4 juli 1943, 's morgens om kwart voor zes, konden de Amerikaanse troepen in Engeland de eerste uitzendingen beluisteren. Met de invasie volgden mobiele stations de troepen en al snel werden er in bevrijd gebied ook vaste studio's ingericht.

Nadien zijn er overal op de wereld radiostations gekomen om de militairen die voor de Amerikaanse regering, waar dan ook ter wereld gelegerd zijn, te informeren omtrent de ontwikkelingen tijdens de oorlog en informatie te brengen over hun thuisland. Van mobiele units ging het al snel over tot radiostations, die in een stad of dorp hun vaste plek kregen. Na het eindigen van de oorlog werd bijvoorbeeld een station opgezet dat de naam "Blue Danube Network" meekreeg. De hoofdstudio was gevestigd in Wenen en daarnaast maakte men gebruik van kleinere, ondersteunende studio's in Linz en Salzburg. Maar ook in Italië en Spanje werden er stations in de naoorlogse periode opgezet. Niet alleen tijdens oorlogen, waarbij Amerika in de afgelopen zestig jaar betrokken is geweest, zijn er AFN-stations ontstaan. Ook in tijden van de Koude Oorlog waren er verschillende stations actief, zoals bijvoorbeeld vanaf het schip The Courier, dat voor het eiland Rhodos, haar programma's verzorgde. En of het nu AFN Vietnam, AFN Bosnië, AFN Shape, AFN Frankfurt, AFN Berlin, AFN Munich, AFN Soesterberg, AFN Heidelberg of AFN Balkans was, al die stations waren voor de radioliefhebbers interessant om naar te luisteren. Uiteraard hoofdzakelijk via uitgewisselde opnamen.

Zestig jaar. AFN heeft een grote invloed gehad op de ontwikkeling van de Nederlandse radio. Deejays als Tom Mulder waren trouwe luisteraars van AFN. Anderen, zoals Juul Geleick, Ad Bouman en Karel van der Woerd trokken zelfs naar Duitsland om bij AFN het nodige op te steken. Ook heel wat AFN-jingles vonden hun weg naar de zeezenders. Voor RNI, nam Hans Hoogendoorn naar eigen zeggen bijvoorbeeld, zo rond 1970, een van de good-afternoon-jingles op van de radio thuis bij Felix Meurders in Zuid-Limburg. Mijzelf leverde het een langdurige vriendschap op. Al die jaren, sinds 1971, ben ik namelijk met Ingo Paternoster in contact gebleven en hebben we onze liefde voor AFN en de zeezenders gedeeld. Tot maart 1993 bleef AFN Bremerhaven in de lucht. Daarna was het voor mij niet meer mogelijk naar AFN te luisteren. Ingo Paternoster was intussen al lang verhuisd naar Augsburg in Zuid-Duitsland, alwaar hij vanzelfsprekend weer vrienden maakte AFN-stations als AFN Frankfurt en AFN Munich. Bill Switcher en Rick Damerest waren zijn grote favorieten onder de deejays en bij herhaling heeft hij van hun programma's opnames gemaakt.

Mede dankzij zijn vrienden, met wie hij fragmenten uitwisselde, is het mogelijk geworden dat er een prachtige dubbel-cd is uitgekomen waarop bijna 130 tracks staan die je meenemen op een reis door de fantastische historie van het AFN dat komende juli zijn zestigste verjaardag viert. De cd heeft dan ook de toepasselijke titel meegekregen van "60 years AFN Europe". Het concept van deze cd is van Dr. John Proven en Ingo Paternoster heeft al het nodige researchwerk verricht en de bewerking van het vele materiaal voor zijn rekening genomen. Op het dubbelalbum staan prachtige fragmenten, zoals die van de komiek, die altijd verbonden is gebleven aan het Amerikaanse leger: Mickey Rooney. Ook de toespraak van generaal Lucas uit 1946 is bewaard gebleven. Een verslag van het proces in Neurenberg stond nog op de glasplaat, terwijl ook de opnamen van het vijfjarig bestaan van AFN Berlin nog kunnen worden beluisterd. Daarnaast komt op de cd's ook een optreden van Frank Sinatra uit 1953 voorbij. Elvis Presley, die gelegerd was in Duitsland, trad natuurlijk veelvuldig op voor AFN en dat is ook op de cd's te horen. Bijzonder leuk is het ook om te merken dat er een fragment bewaard is gebleven van AFN Orleans. Verder blijft ook de herinnering aan president Kennedy op de cd's voor het nageslacht bewaard blijft met een item uit het programma "On the Scene".

Naast tientallen fragmenten, zoals deze, zijn er ook op deze dubbel-cd ook nog vele mooie promo's, commercials, fragmenten van de syndicate programma's en afsluitend ook hele mooie bloopers te horen. Meer dan twee en een half uur luisterplezier biedt Ingo Paternoster ons op een uitstekende kwaliteit. Nee, ik vertel verder niets meer over de inhoud. Luister zelf maar, want het geheel is een uitstekende aanschaf. De jewel-box met de twee cd's is inmiddels in mijn omvvangrijke collectie weggezet in de afdeling "Beste Radiodocumentaires". De dubbel-cd "60 Years of AFN Europe" is te bestellen door 20 Euro te sturen naar: Ingo Paternoster, Postfach 127, 86439 Zusmarshausen Deutschland. Die prijs is dan inclusief verpakking en verzending. Liefhebbers buiten de landen die de Euro hanteren, krijgen de cd's thuis gestuurd voor een bedrag van 15 Pounds.

De tentoonstelling "60 Jahre AFN in Frankfurt" in het Historisches Museum in Frankfurt (Saalgasse 19, Frankfurt-Altstadt) loopt tot 1 juni 2003. Over de AFN in Engeland schreef Patrick Morley het boek This is the American Forces Network. The Anglo-American Battle of the Air Waves in World War II (Londen: Praeger, 2001). Zie hierover ook het besprekingartikel van Hans Knot, Amerikaanse radio in Engeland. In: Soundscapes, 4, augustus, 2001.