"This is your life"

Spelletjes en emoties. Spelletjes, spelletjes en nog eens spelletjes. Je hoeft de televisie maar aan te zetten en je zit er middenin. Spelletjes zijn blijkbaar populair, bij de kijker net als bij de televisiemakers. De kijkers kunnen producten of geld winnen en verdienen is ook een belangrijk motief voor veel van de producenten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het inzetten van zogenaamde bel-nummers. Hoe meer mensen zo'n nummer bellen, hoe meer het betreffende televisiestation of de producer van het spelletje verdient aan de belminuten. Niet iedereen is even gelukkig met deze vulling van de televisiezendtijd. De Tweede Kamerfractie van de Socialistische Partij publiceerde in 2001 een kritisch consumentenonderzoek. Daaruit bleek dat niet iedereen altijd zijn prijs ontvangt. En, van een aantal spelletjes wordt gezegd dat ze vallen onder de wet op de kansspelen en dus officieel door de Nederlandse overheid zullen worden aangepakt. Het lijken moderne problemen, maar de relatie tussen spelletjes en televisie is niet nieuw.

Het eerste "inbelspelletje" van Nederland kan worden herleid tot het radioprogramma "Vijftig pop of een envelop" dat Tom Mulder vanaf 1983 verzorgde voor de TROS. In dat programma werd een vraag gesteld, die luisteraars telefonisch konden beantwoorden. De winnaar kreeg vervolgens de keuze tussen een geldbedrag van vijftig gulden of een envelop met een verrassing. Daarmee was het begin gemaakt. Technische ontwikkelingen maakten in de loop van de tijd meer directe interactie tussen luisteraars en programmamakers mogelijk. Vanaf ongeveer 1995 maakte het inbelspel ook zijn entree op de televisie. Toch, als ik zo'n spelletje op de televisie zie, herken ik wel iets van nog langer geleden, van de jaren vijftig. Toegegeven, in veel opzichten was de wereld van de televisie toen compleet anders. Aan meer dan een tiental uren kijktijd per week kwamen we niet. Het aanbod was daarvoor gewoonweg nog te klein. Alles ging in zwart-wit en was bovendien zo gekunsteld als het maar even kon. Toch waren ze er toen ook al, de spelletjes. Op de radio waren ze er natuurlijk al eerder, maar vanaf het prille begin konden we ook op de televisie van genieten.

Emotietelevisie. Naast spelletjes is er nog een categorie die doorgaans met het laatste decennium wordt geassocieerd: emotietelevisie. Denk maar aan programma's als het succesvolle "All you need is love" (1993) dat Robert ten Brink voor Veronica presenteerde en het KRO-programma "Memories" (1997) dat aan de man wordt gebracht door Anita Witzier. Exemplarisch voor deze categorie televisieprogramma's is natuurlijk het KRO-programma "Spoorloos", dat in februari 1990 voor het eerst op het scherm verscheen en door Han van der Meer werd gepresenteerd. In de loop van de tijd evolueerde het tot een programma voor adoptiekinderen die op zoek zijn naar hun biologische ouders. Tegenover het recht van de volwassene op een kind, plaatst het programma doelbewust het recht van het kind om te weten wie je vader en moeder is. Geadopteerde kinderen worden geholpen om hun biologische vader, moeder, broertjes en zusjes terug te vinden. De speurtocht wordt gedurende het programma gevolgd en op het eind van het programma volgt, als alles goed gaat, een emotionele hereniging in de studio.

Ook dit soort programma's wordt vaak kenmerkend geacht voor de hedendaagse televisie. Toch zijn er ook op dit gebied vroege voorlopers aan te wijzen. De meest voor de hand liggende is ongetwijfeld het programma van Bert Garthoff "Anders dan anderen", dat in het najaar van 1957 voor het eerst op de beeldbuis te zien was. Het was een televisiebewerking van het succesvolle programma "Dit is uw leven", dat vanaf januari 1957 op de VARA-radio was gestart. Garthoff ging door op de televisie, terwijl Letty Kosterman de presentatie van het oorspronkelijke radioprogramma overnam. Vier jaar lang waren beide programma's te zien, respectievelijk te horen. Daarna stopte het, om in 1973 evenwel terug te keren, nu bij de AVRO en onder de titel "Een leven in beeld". Deze versie werd gepresenteerd door Sonja Barend, die na twee seizoenen de kap aan de wilgen hing. In 1984 verscheen, weer bij de AVRO, een volgende variant: "In de hoofdrol", dat tot 1993 door Mies Bouwman werd gepresenteerd.

Het verhaal van Mark Clark. In een van de vele afleveringen van de oorspronkelijke, Amerikaanse versie van "Dit is uw leven" werd iemand in de schijnwerpers gezet die eerder zijn geld had verdiend als medewerker van de CIA. Deze hoofdrolspeler in het programma en het lijdend voorwerp van de biografische terugblik werd als volgt in de pers beschreven: "De te vaak gestoomde gleufhoed en de keurige, afgedragen regenjas waren de onmiskenbare bewijzen van zijn waardigheid. En zo de generaal al getwijfeld moge hebben, de onverschillige onderdanigheid, waarmee de man hem voorging naar de auto was voldoende om elk wantrouwen weg te nemen. Slechts leden van Eisenhower's lijfwacht waren in staat om zo opvallend te demonstreren dat zij onopvallend waren." Het klinkt als de aanhef van een hard-boiled detectiveroman uit de jaren vijftig. En dat is ook precies de tijd waarin deze aflevering werd uitgezonden.

De man in kwestie heette Mark Clark. In de loop van de tijd was hij zelf van CIA-agent en presidentiële lijfwacht opgeklommen tot generaal. Met een list was hij naar de studio gebracht. Hem was verteld, dat de president hem dringend wenste te spreken en dat er al een auto voor zijn huis klaar stond om hem naar het Witte Huis te brengen. Er kon natuurlijk van alles mogelijk zijn in die woelige tijd van de Koude Oorlog en daarom stelde Clark op dat moment geen verdere vragen. De auto bracht hem vervolgens echter naar de televisiestudio. Het verhaal gaat dat Clark, toen de auto bij de deur van de studio stopte, nog geen enkele argwaan voelde. Hij had in het verleden nog wel op vreemdere plaatsen besprekingen gevoerd met zijn superieuren. De organisatie van "This is your life" had nog wat bonkige types die op rechercheurs leken in de ontvangsthal van het complex geïnstalleerd om Clark het idee te geven dat alles wel goed zat. Het werkte, want zonder na te denken liep de man de deur door die voor hem open werd gehouden. Daar wachtte hem een verrassing ...

Zorgvuldig in scène gezet. Edwards was een goede prater, die precies aanvoelde hoe hij zijn publiek moest bespelen om ontroering, emoties en tranen los te maken. Hij wist dat zijn publiek pas tevreden was wanneer die prop uit de keel was. In het verdere verloop van het programma kwam die vaardigheid Edwards goed van pas. Daarmee stuurde hij de gesprekken en ontmoetingen. Hoewel het programma een grote spontaniteit uitstraalde, werd er weinig aan het toeval overgelaten. Het hele programma diende immers gevuld te worden met verhalen en anekdotes. Tragische en ontroerende momenten dienden de vrolijke af te wisselen. Alles werd van te voren doorgesproken met bekenden en familie van het toekomstige "slachtoffer." Zij vertelden wat ze van het leven van de hoofdpersoon wisten. Uit die besprekingen werden de personen geselecteerd waarmee de hoofdpersoon in de uitzending zou worden geconfronteerd. Met hen werd alles vervolgens in de studio vooraf zo goed als mogelijk nagespeeld. Niets werd aan het toeval overgelaten, alles werd nauwkeurig getimed.

Zo ging het ook in het geval van Mark Clark. Zo stond daar opeens zijn vroegere commandant voor hem, nog van zijn tijd bij de geheime dienst. Vijftien jaar eerder had de man hem een belangrijke opdracht gegeven. Nog voordat Clark de kans had hem de hand te schudden, kreeg hij op dezelfde toon als vijftien jaar daarvoor dezelfde opdracht nog eens te horen. Een deel van het leven ging in herhaling. Wat Clark niet wist was dat deze man net als alle andere gasten in "This is your life" al uitgebreid hadden geoefend om het allemaal zo echt mogelijk te laten lijken, zowel voor hem als voor geheel televisiekijkend Amerika. Er werden nog meer intieme momenten uit het leven van Clark opgeroepen. Emoties kregen alle kans om naar buiten de komen. Toen een van zijn trouwste frontsoldaten uit de oorlog plotseling voor zijn neus stond, huilde de stevige Mark Clark als een klein kind. Uiteraard werd dit gevolgd door een golf van emoties en tranen in de studio, maar vooral ook in vele Amerikaanse huiskamers. Elk gebaar, elke gezichtsuitdrukking van de hoofdrolspeler werd door de camera's feilloos geregistreerd. Clark's tranen werden als het ware in de camera gezogen om het emotionele effect bij de kijkers te vergroten. En, Ralph Edwards was een gelukkig man want weer bereikten de kijkcijfers grote hoogten.

Emmers met tranen. Natuurlijk ging het niet altijd goed. Zo bleek een aantal mensen, ondanks alle geheimhouding, toch van te voren op de hoogte dat ze de gast van de avond zouden worden. Maar als dat gebeurde, ging er onverbiddelijk een streep door de plannen. Een voorbeeld is de destijds redelijk bekende Amerikaanse actrice Anne Sheridan. Ze speelde in een reeks films het type "bad/good girl" met als tegenspelers onder meer Errol Flynn, James Cagney, Cary Grant en Ronald Reagan. In de jaren vijftig zat haar filmcarrière in een diep dal. In het seizoen 1956 zou zij een van de gasten zijn van "This is your life", maar door een foutje lekte dat voortijdig uit. Sheridan begreep dat haar aanwezigheid als hoofdgast onbetaalbare publiciteit kon opleveren. Ze wist dat op die manier eerder al twee vergeten sterren een nieuwe kans hadden gekregen en ze smeekte presentator Edwards toch te mogen verschijnen. Het antwoord was een simpel "nee." De kijkers zouden immers al snel doorhebben dat het doorgestoken kaart was en dat zou de reputatie van het programma kunnen vernietigen. Authenticiteit was immers de kurk waar het programma op dreef.

Vier maanden voor een uitzending waren de redactieleden altijd al bezig met de betreffende uitzending. Altijd maar weer op zoek naar verloren gegane familieleden, vrienden of kennissen. In die tijd beschikte men uiteraard nog niet over de technische mogelijkheden van nu. De registratietechnieken in de studio vergden kostbare apparatuur en videorecorders voor huiskamergebruik bestonden ook nog niet. Het had dus geen zin om de hoofdrolspeler na afloop een videotape van het programma te schenken. De redactie had standaard een andere verrassing in petto. Iedere week voor de uitzending kreeg de juwelier Sheila Tucker uit New York per telegram een aantal steekwoorden over de volgende gast en daarmee kon zij aan de slag met het maken van een bedelarmbandje. Bij die bedeltjes zat altijd een gouden kalendertje met daarop in diamant uitgevoerd de datum van uitzending. Verder was er een landkaartje van goud, waarop telkens een robijn de geboorteplaats voorstelde. Aan het einde van de uitzending werd het object uitgereikt. Als de hoofdpersoon een man was ging de armband altijd naar zijn vrouw van de hoofdpersoon. Was de man niet getrouwd, dan ging het kleinood naar zijn moeder. Ook dat tafereel was weer goed voor menig traantje.

Een stedelijke naamswisseling. "This is your life" was overigens niet het eerste succes van Ralph Edwards, die op 13 juni 1913 in het plaatsje Mereno in de staat Colorado werd geboren. De man begon zijn radioloopbaan op zijn vijftiende en werkte als tekstschrijver, acteur en presentator bij het station KROW in Oakland. Hij ging vervolgens studeren aan de universiteit van Berkeley en verdiende daar in zijn vrije uren zijn geld als acteur, presentator, producer en als verantwoordelijke man voor de geluidseffecten bij KTAB in Oakland. Nadat hij was afgestudeerd, besloot Edwards zijn geluk te beproeven in New York. Liftend bereikte hij de grote stad om vervolgens bij NBC te solliciteren. In 1940 kwam hij op de proppen met een voorstel voor het radioprogramma "Truth or consequences" naar een idee van een soortgelijk spel dat hij in zijn jeugd vaak had gespeeld.

"Truth or consequences" was een spelprogramma, waarin de deelnemers een vraag moesten beantwoorden. En, als de speler het juiste antwoord niet kon geven, moest hij of zij daarvoor de consequentie dragen en een opdracht uitvoeren. Dat kon vaak extreme vormen aannemen, zeker voor die tijd. Zo liet Edwards zijn deelnemers een keer op straat rondlopen in babyluiers. Een andere keer werd een olifant de studio ingeleid, die door de spelers moest worden gewassen. Op die manier — en dat zei hij er ook hardop bij — liet hij zijn publiek in de studio en de huiskamers weten dat we eigenlijk allemaal sadistische trekjes hebben. De show werd vrijwel direct een topper op de radio en liep tot 1956 aan één stuk door. In 1950 kwam er, als gevolg van het succes, ook een televisieversie van het programma en wel bij CBS. In het jaar 1951 kreeg het programma een Emmy Award toegewezen.

Het doek valt. Als gevolg van zijn radiosuccessen in de beginjaren veertig was Ralph Edwards in 1945 te zien in de film van RKO met de titel "Radio Stars on Parade", waarin hij zijn eigen "ik" speelde. Later zou hij ook nog te zien zijn in "Bamboo Blonde" (1946) en "Beat the Band" (1947), beide geproduceerd door Frances Langford. In 1939 trouwde hij met Barbara Jean Sheldon, een huwelijk waaruit drie kinderen werden geboren. Zijn naam werd in 1995 toegevoegd aan "The Radio Hall of Fame", een galerij met plaquettes waarop mensen worden geëerd vanwege hun verdiensten voor de Amerikaanse radio-industrie. Edwards leeft nog steeds en vierde dit jaar zijn negentigste verjaardag. "This is your life" ging in Amerika minder lang mee dan Edwards zelf. Vanaf de start van het televisieprogramma in 1952 zou het negen succesvolle seizoenen meegaan. Toch geen geringe prestatie. Het programma verdiende in 1954 en 1955 een Emmy Award. In 1957 kwam daar nog een andere prestigieuze onderscheiding bij in de vorm van de Golden Globe Award. In verschillende vormen keerde het programma nog terug. In de jaren zeventig en tachtig was er een hernieuwde kennismaking in de vorm van een zogeheten "syndicated" versie, die door allerlei stations in Amerika kon worden aangekocht. De eerste serie werd door Edwards zelf gepresenteerd. De versie van de jaren tachtig had Joseph Campanella als presentator. In deze serie fungeerden allerlei Hollywood-prominenten als eregast. Het programma werd verspreid via het American Movie Classics Cable Network.

Bert Garthoff's Nederlandse variant van het programma was een korter leven beschoren. Aanvankelijk trok het even veel aandacht als het Amerikaanse origineel. De journalist Henk van Gelder (2000) zei hierover: "De eerste uitzending baarde veel opzien. De kranten reageerden argwanend, want maakte de VARA hier niet, ter wille van de sensatie, een inbreuk op het privé-leven van de gast? Eerlijk gezegd viel het met de sensatie nog wel mee, moest het Algemeen Handelsblad na de eerste uitzending toegeven: 'Slechts de climax, toen een moeder haar zoon, die zij nog in Canada waande en die zij in de studio onvoorbereid ontmoette, in de armen sloot, waarbij haar de ontroering begrijpelijk te machtig werd, ging ons inziens over de schreef en leende zich stellig niet voor de openbaarheid.'" Na een jaar of vier was het afgelopen, zo constateert Van Gelder: "'Iedereen verwachtte voortdurend dat er een witgekuifde 97-jarige schoolmeester te voorschijn zou komen, of een doodgewaand kind uit Australië,' zei Garthoff tegen de Radio TV Gids. Bovendien stuitte het hem steeds meer tegen de borst dat het programma in het geniep, zonder voorkennis van de gast, werd voorbereid." De volgende reeks begon in 1973 onder de titel "Een leven in beeld" maar was ook geen lang leven beschoren. De AVRO stopte ermee na twee seizoenen. Mies Bouwman hield het een stuk langer vol. Haar variant, "In de hoofdrol", liep van 1984 tot en met 1993.

• Gelder, Henk van (2000), "Verraste prominenten." In: NRC-Handelsblad, 23 September 2000.
• Tweede-Kamerfractie SP (2001), "Ook belazerd?" Een consumentenonderzoek naar tv-inbelspelletjes. Rotterdam: Socialistische Partij.