Van "Kleutertje Luister" tot "De Zonnebloem"

Radio versus televisie. Als kind zat ik thuis vaak aan de radio gekluisterd, verzonken in het programma-aanbod van Hilversum 1 of Hilversum 2. Iets anders was er ook niet. De transistorradio maakte bij ons haar entree pas in 1965 — merk: Sharp; kleur: blauw; verkregen: via het verzamelen van actiebonnen op zeeppoeder; jawel, weer zo'n actie van grootondernemer Unilever. Vóór die tijd bleef ons audio-visuele apparatenpark daarmee gelimiteerd tot een oude, brommende buizenradio en het grijze kastje van de draadomroep, dat overigens een kraakheldere ontvangst opleverde. Tussen 1955 en 1965 moesten we het dus vooral doen met Hilversum 1 en 2; Hilversum 3 — de voorganger van het huidige 3FM — ging immers ook pas in 1965 de lucht in om tegenwicht te bieden aan de commerciële radiostations vanaf zee. De Nederlandse omroepen waren in die tijd nog sterk verzuild. Toch hadden ze hun programmering na de oorlog, naar het voorbeeld van de BBC, enigszins aangepast aan de veranderde tijdgeest. De programma's waren gezelliger geworden, sterker gericht op het vermaak van de luisteraars in de huiskamer. Het gezin stond daarbij centraal. De luisteraars werden aangesproken als lid van een gezin, geschaard rond de radio. Overdag zat dat ideale gezin natuurlijk niet rond de radio, maar dan waren er — vanuit een zelfde invalshoek — geregeld programma's voor speciale doelgroepen. Denk maar aan "Moeder's Wil is Wet," gericht op de vele huisvrouwen van die tijd. Andere programma's richtten zich met name op het "kleine kind" en de "zieke medemens." Sommige van die programma's, zoals "Kleutertje Luister" en "De Zonnebloem" zijn in het collectieve geheugen blijven hangen, terwijl andere intussen totaal zijn vergeten. Om de geschiedenis recht te doen, haal ik hier een aantal weer boven.

Kleutertje Luister. Als kind was ik een uitzondering. De televisie interesseerde mijzelf eigenlijk niet zo veel. Radio was voor mij al jaren een belangrijker medium dan de televisie ooit zou worden. Een persoonlijke voorkeur, dat wel, maar ik was niet de enige. Ook andere kinderen luisterden, al dan niet gedwongen, naar de radio. Op school werd er bijvoorbeeld groepsgewijs geluisterd naar de programma's van "De Schoolradio" en andere programma's die speciaal voor kinderen waren gemaakt. Ook in de vrije tijd waren er veel programma's die kinderen aan zich wisten te binden. Per week waren er zeker tien verschillende radioprogramma's die het kleine grut vertier brachten. Dat diverse aanbod hing vanzelfsprekend samen met de verzuiling, die in die jaren haar hoogtepunt beleefde. Elke omroepvereniging was het aan zichzelf verplicht om een eigen kinderprogramma te brengen. Neem bijvoorbeeld de AVRO, die al in de jaren veertig van de vorige eeuw een goede programmamaker in huis haalde in de persoon van Herman Broekhuizen. De man werd alras benoemd tot hoofd van de afdeling Jeugdprogramma's. In de ogen van het vergrijsde team van dezelfde omroep kreeg hij, vanwege zijn functie, al snel de bijnaam "Broekie" toebemeten. Als men aan een hedendaagse vijftiger zou vragen waarmee Herman Broekhuizen vooral bekend werd, zal bij velen "Kleutertje Luister" in gedachten komen. Een programma waarin verhaaltjes werden verteld, maar de kinderen bovenal de mogelijkheid kregen om allerlei nieuwe liedjes te leren. Iedere keer was er in de studio weer een groep kinderen aanwezig die voor de vuist weg mochten vertellen over hun belevenissen en tevens een nieuw liedje mochten leren, waarbij de kinderen thuis of op de fröbelschool mochten proberen mee te zingen.

Het Radio Prentenboek. Het zou natuurlijk te ver voeren om alle kinderprogramma's, die ik nog in mijn herinnering kan oproepen, op te sommen in dit verhaal. Ik beperk me tot enkele voorbeelden, met name van de KRO. Want van huis uit streng katholiek, werden de kinderen Knot vooral gestimuleerd om te luisteren naar de programma's van de KRO. Vergeet niet dat radio binnen de verzuiling een belangrijke rol speelde, compleet met de nodige cadeau's voor de trouwe leden. Meestal waren ook dat weer zaken die voor het gezinsleven van belang werden geacht: van zilveren theelepeltjes tot wat duurdere en moderne huishoudelijke apparatuur. Mijn moeder had zelfs al eens had opgetreden in "Moeders Wil is Wet" om daarna thuis te komen met een nieuw damasten tafellaken, inclusief servetten, en een elektrische koffiemolen. Voor de kinderen zat er niets anders op dan ook zeker te luisteren naar dat andere KRO-programma: "Radio Prentenboek." Het was iedere zondagmiddag op de radio te horen, aangekondigd als een programma voor jong en oud. De eerste uitzending zou in 1947 hebben plaatsgehad op basis van een idee van Wim Quint. Eén van de hoofdbestanddelen van "Radio Prentenboek" was het wekelijkse minihoorspel, waarbij ook vervolgafleveringen werden opgenomen om het één en ander spannend te houden en de kinderen de daarop volgende zondag ook weer te kunnen aantreffen bij de draadomroep dan wel de buizenradio.

De Wigwam. Toen Lippes eenmaal terug bij de KRO was, trad ze binnen het team dat, andermaal geleid door Wim Quint, vele kinderen al jaren blij maakte met het programma "De Wigwam." Het had niet de kleuter als doelgroep maar schoolgaande kinderen tot de leeftijd van dertien jaar. Aanhakend bij het populaire western-genre van die tijd, presenteerden Quint en Lippens zich als een indianenfamilie die de kinderen rond hun wigwam verzamelden. Opperhoofd Wim Quint vertelde dan allerlei spannende verhalen. Daarnaast werden de kinderen, met het oog op de toekomst, ook geïntroduceerd in het leven van de werkende mens. Daarvoor werden allerlei mooie en spannende beroepen onder de aandacht van de kinderen gebracht middels de verhalen van mensen die in die beroepen werkzaam waren. De leiders van de katholieke zuil hadden al vroeg in de gaten dat beroepskeuze, met de toenemende scholingsgraad van de bevolking, een belangrijk item aan het worden was. Daar speelde natuurlijk ook bij mee, dat het katholieke volksdeel zich in de ogen van de leiding nog moest emanciperen. De katholieke zuil had een sterk belang bij een goed opgeleide achterban met een bijbehorend gezinsinkomen. Beroepsvoorlichting op jonge leeftijd pastte daar goed bij.

En nog enkele kinderprogramma's. Behalve de KRO, zonden ook de andere omroepverenigingen hun eigen kleuter- kinderprogramma's uit. Helaas viel, bij een snelle zoekoperatie, daarover in de archieven van het Nederlands Audio Visueel Archief niet veel terug te vinden. Wel stuitte ik in het archief op het tijdschrift "Goede Ontvangst," dat nog enkele andere korte herinneringen uit het begin van de jaren zestig tot leven riep. Zo riep mijn geheugen, bij het lezen van de naam "Het Kleuterklokje Klingelt," weer iets terug van de aankondiging van dat NCRV-programma. Net als bij "Kleutertje Luister" was bij "Het Kleuterklokje" goed nagedacht over de samenstelling en de presentatie. In dit geval was de presentatie in handen van Bauk Bergsma, die ook eindverantwoordelijk was voor de jeugdprogrammering van de NCRV. Net als Lily Petersen was Bergsma afkomstig uit het onderwijs: ze was ooit hoofd van een kleuterschool. Ze presenteerde het programma telkens twee maanden achterelkaar, waarna het voortouw voor een zelfde periode werd overgenomen door Harriët Ickelsheimer, ook afkomstig uit het onderwijs. Aan de piano zat Arie Snoek met in de studio een groot aantal kinderen die, samen met de kinderen thuis, liedjes mochten zingen en tevens luisteren naar Oom Arnold (Hilkhuysen) die zijn eigen strip vertelde: "Druppeltje."

De Zonnebloem. Behalve kinderen kregen in de jaren vijftig en zestig ook zieken en bedlegerigen overdag de nodige aandacht van de Nederlandse radiomakers. Ze werden benaderd als de "zieke medemens," die door zijn ziekte uit het normale patroon van het gezinsleven en het werk was geraakt en daardoor in een "isolement" dreigde te raken. Vanuit mijn katholieke achtergrond dringt zich in dit bestek meteen het programma "De Zonnebloem" op. Wekelijks kwam dit programma, dat onder leiding stond van Alex van Wayenburg en Jo Elkhoudt, diverse malen in de programmering voorbij. Al in 1965 kon de 3.500ste uitzending worden gevierd, en dat is zeker niet slecht voor een radioprogramma. De term "zieken" werd overigens door de programmamakers nadrukkelijk vermeden. In een interview zei Van Wayenburg ooit, dat hij voor de microfoon dat woord het liefst uit de weg ging:

Houdt de zonzij. In de naamsgeving van "De Zonnebloem" komen de idealen van de vooroorlogse jeugsbeweging nog sterk naar voren. Licht, lucht en zon, zo luidde daar het devies, waren goed voor een mens — zeker voor de stadsmens die van de natuur was vervreemd. Een mooier symbool dan een zonnebloem voor een ziekenprogramma was dan ook haast niet denkbaar. Ook in allerlei andere activiteiten kwam dat zonnetje boven. Vele jaren lang werd er in het najaar bijvoorbeeld een actie georganiseerd met de fraaie titel "Zon in de Schoorsteen." U raadt het al: om de vele "tijdelijk uitgerangeerden" te voorzien van een leuk Sinterklaas-kadootje werden er giften en goederen ingezameld. De luisteraar kreeg daarbij op het hart gedrukt om vooral toch een persoonlijk tintje aan het presentje toe te voegen door middel van een opbeurende brief, die weer wat zonneschijn in het leven van de betrokkene kon brengen. De destijds opgerichte Stichting "de Zonnebloem" bestaat dit jaar overigens 55 jaar en is nog steeds actief. Verspreid over het land heeft de stichting rond de 1.500 afdelingen. In de meeste steden en dorpen is de samenwerking tussen de kerk en "De Zonnebloem" erg goed, bijvoorbeeld bij de organisatie van ziekentriduüms — ziekendriedaagsen. Tevens verzorgt "De Zonnebloem" dagtochten en feesten en heeft men een theatertournee. De stichting organiseert ook vakanties waarbij verpleegkundige zorg wordt verleend. Maar eerst en vooral is "De Zonnebloem" nog steeds een vereniging waarbij vrijwilligers zijn aangesloten die zieken bezoeken.

Avro's Palet en Onder de Hoogtezon. De andere omroepen bleven niet achter. De AVRO liet op dinsdagmorgen een programma horen voor de zieken onder de noemer "AVRO's Palet." Dit programma stond onder leiding van Jan Koopman. Ook hier vinden we het streven om de zieken uit hun isolement te halen middels ontspanning en het brengen van actualiteiten en nieuws. Ook hier moest die doelstelling gerelateerd zijn aan het gegeven dat de berichtgeving de doelgroep, de zieken, moest opmonteren. Voor dit deel van het programma was in de jaren zestig Tosca Hoogduin — een prachtige radiostem — verantwoordelijk. Ondanks het feit, dat de AVRO geen christelijke achtergrond heeft, bracht men toch ook een dominee in het spel in de persoon van de zeemansdominee Bodaan, die ook wel de zingende dominee werd genoemd. De man stond bekend om zijn pittige, maar ook zilte toespraakjes. Daarnaast waren er altijd meer vaste gasten te horen om de zieke luisteraar op te frissen dan wel kennis bij te brengen. Cécile Dreesman was er bijvoorbeeld om de kunst van het borduren, ook toch een ontspannende bezigheid, tot in de kleinste draadjes duidelijk te maken. Muzikale onderdelen van AVRO's "Palet" werden opgediend door Mary Michon, Chris van Hoorn en Joop Stokkermans. Hierbij ging de aandacht niet alleen uit naar de Nederlandse muziek- en cabaret-scene, maar ook naar buitenlandse artiesten als Peter Nero en de formatie Los Indios Tabajaros. Bekende en minder bekende Nederlandse artiesten die met regelmaat optraden, waren Ilonka Biluska, The Sheperds, Louis van Dijk en zeer regelmatig ook het draaiorgel "De Arabier," dat van origine de Martinistad Groningen als basis had, voordat eigenaar Perlée het orgel weer naar Amsterdam terughaalde. Overigens is Joop van Zijl ook ooit bij Palet begonnen. Hij werkte toen nog purser bij de KLM en verzorgde reisverslagen in het programma.

Bij de ziekenomroep. Zoveel aandacht voor de zieke medemens laat niemand onberoerd. Zelf was ik in ieder geval dermate onder de indruk van de zeggingskracht van dit soort programma's, dat ik in 1969 besloot me aan te sluiten bij een ziekenomroep. Ik zette mijn eerste stappen in de wereld van de radio namelijk binnen een ziekenomroep die in de jaren vijftig was opgezet door de nonnen van het Rooms-Katholieke Ziekenhuis in Groningen. "Halte Lijn 4," zo heette die omroep en ik mocht er eens per week een verzoekplatenprogramma verzorgen. In 1972 nam ik het programmaleiderschap op me om, met een bijna compleet nieuw team, in 1973 een volwaardige omroep, onder de naam "Studio 73," met een nieuwe door ons zelf gebouwde studio te mogen starten. Daarnaast heeft een deel van de groep jarenlang de omroep gerund in het sanatorium Beatrixoord in Haren onder de naam "West Point BBMS." Daar was de band met de luisteraar trouwens veel hechter te noemen. De patiënten verbleven daar destijds immers voor zeer lange periodes. In 1978, nadat we een grote samenwerkingsketen met andere ziekenomroepen hadden opgebouwd, besloot ik mijn horizon verder te verbreden en samen met een aantal voormalige medewerkers een productiefirma op te zetten, Park Radio Producties, met programma's en programma-items, die kant en klaar werden aangeleverd aan diverse omroepen; programma's vooral met een informatief karakter.

• Archief Freewave Media Magazine, Groningen.
• Claassen, Ynne (2002), [Titel onbekend]. In: Aether, 2002.
• Goede Ontvangst, diverse bijdragen in de jaargangen 1964 en 1965.
• Hillen, Jan Daan, Juun Arens en Yolande Michon (1998), AVRO: 75 jaar uitzendkracht. Baarn: Tirion, 1998.
• Kleijer, Henk, en Ger Tillekens (1998), "Afgestemd op gezelligheid. De trage aanpassing van de radio aan de jeugdcultuur in de jaren vijftig." In: Soundscapes, 1, juli 1998.
• Manning, A.F. (1985), Zestig jaar KRO. Uit de geschiedenis van een omroep. Baarn: Ambo 1985.