Vroege elektronische muziek

Dick Raaijmakers ... Philips was een innovatief bedrijf. Het bedacht de cassette, het eerste stereo-opnamesysteem op bandrecorder (in 1940), het beste videosysteem (V2000) , de compact-disc én de DVD. De treurigheid was dat de concurrenten er vervolgens beter in slaagden om hun soortgelijke producten op de markt te zetten dan de ingenieurs uit Eindhoven. In 1956 besloot Philips om geld en tijd te steken in de ontwikkeling van de elektronische muziek. Daar leek een grote toekomst in te zitten. Het klonk geweldig: muziek die je uit elektronische apparatuur kon halen. Het begon aanvankelijk allemaal "high-brow" met de balletmuziek van Henk Badings — "Kaïn en Abel" — en de poëtische geluidsexperimenten van Edgard Varese in het Philips-lab. Grensverleggend, dat zeker, maar nog niet bepaald gemaakt voor het grote publiek. Daarom vroeg Roelof Vermeulen aan technicus Dick Raaijmakers of hij met de elektronische apparatuur een echt populair deuntje kon maken, zodat ze konden laten horen wat er technisch al mogelijk was. Raaijmakers was bij Philips op de onderste sport van de ladder begonnen. Hoewel afgestudeerd op het Haagse conservatorium was hj begonnen aan de lopende band, tot ze twee jaar later in Eindhoven "een akoestische technicus" zochten. Dat werd de nieuwe functie van Raaijmakers. Het was een plaats waar hij zich duidelijk thuis voelde. Op sommige van de tientallen foto's in de box is te zien dat hij bij zijn nieuwe werkzaamheden als een vis in het water voelde. Hij wordt omringd door planken vol experimentele apparatuur en liefst tien professionele recorders, waarop hij zijn dubs en effecten maakte die geheel volgens een vooraf gemaakt matenstelsel aan elkaar werden geplakt — gewoon met schaar en splicing-tape. Het resultaat liet niets te wensen over. Ook nu, bijna een halve eeuw later, klinkt het eerste nummer — "Song Of The Second Moon" — nog buitengewoon fris, vanwege de geraffineerde ritmestructuren en subtiele tegeneffecten.

... en Tom Dissevelt. Ook Tom Dissevelt, ja. Die was in 1958 door Philips bij de experimenten betrokken. Hij werd gezien als vernieuwend jazzcomponist en arrangeur, die al veel voor het Philips-label had gedaan. En hij moest het werk naar "een meer professioneel niveau" tillen, zo vond Philips. Aanvankelijk ervoer Raaijmakers dat als een afwijzing van zijn werk. Maar dat veranderde snel: Dissevelt bleek een toegewijd en talentvol man, die bereid was om een maand te steken in een nummer van drie minuten, een perfectionist tot aan het kleinste detail. Dat schiep een hechte band tussen beide mannen. Dissevelt logeerde weken in het ouderlijk huis van Raaijmakers in het witte dorp bij Eindhoven, waar de staf en ingenieurs van Philips woonden. Ze maakten samen lange uren in de anonimiteit van Natlab-kamer 306. Het werk dat ze samen maakten werd eindelijk wel commercieel uitgebracht: in 1960 verscheen "Mechanical Motions" van Baltan en in 1961 "Intersection" van Dissevelt, niet veel later gevolgd door een elpee met verzameld werk van beiden. Song of the Second Moon, is de titel van die elpee die vooral in Amerika nog zeer gezocht is — een gaaf exemplaar doet er nu nog 250 dollar. Ze bleven samenwerken, ook toen het Natlab in 1960 naar Utrecht verhuisde en STEM ging heten. Daar werkten ze aan Fantasy in Orbit, een beroemde elpee die in 1963 werd gereleased en vooral inhaakte op de "space-craze" die in Amerika met de Gemini- en Apollo-vluchten was begonnen: "An astronaut's impressions while orbiting the earth" zo luidde de ondertitel.

Monnikenwerk. Dissevelt's vlam doofde daarna uit. De jazzman, die jarenlang vernieuwend werk had gedaan voor Rita Reys — en met haar zuster Rina trouwde — was buitengewoon teleurgesteld toen hij na het voltooien van Fantasy in Orbit geen enkel woord van Philips meer hoorde. Al eerder was hij in een depressie geraakt toen Electronic Movements in 1959, na alle intensieve maanden van denken en monteren, was beëindigd. Toen zijn vrouw als reactie op de werkopnamen zei dat "ze er geen melodie in kon horen," sloot hij zich op in zijn verduisterde kamer en zette de versterker op de hoogste stand. De sombere en neurotische Dissevelt beleefde misschien zijn gouden momenten wel in het Natlab. "It was his finest hour," om met Churchill te spreken. Om een boterham te verdienen toerde Dissevelt nog jaren met Wim Sonneveld en Toon Hermans langs de Nederlandse theaters, als de bassist van het bandje. Hij stierf — als vergeten man — in 1989. Op de zolder van zijn huis in Soest stond nog een grote kist met Philips-banden. Die mocht beslist nooit meer open, zei hij vlak voor zijn dood. Door muziekvorsers werd dat verbod aan het eind van de jaren negentig genegeerd, en gelukkig maar, want in de kist waren 33 Philips-banden bewaard gebleven, waaronder de productiebanden van Fantasy in Orbit. In de kluizen van het Instituut voor Sonologie — nu een onderdeel van het Haagse conservatorium — lagen daarnaast de tapemasters met de nu ongebruikelijke bandsnelheid van 76,2 centimeter per seconde, die door Kees Tazelaar, leraar elektronische muziek van het Haagse conservatorium, liefdevol werden gerestaureerd.

Een digitaal monument. Heel boeiend is de vierde CD, waarop niet uitgebrachte versies van de elektronische nummers zijn ondergebracht en de losse productie-elementen waarvan ze werden gemaakt: ze waren verzameld op aparte banden. Dankzij een zeer uitgebreide track-listing is te reconstrueren hoe de effecten werden gemaakt: vaak zelfs op welke experimentele machine van het Natlab, en hoe inventief er werd gewerkt met tapeloops, omkeerecho's en het omgekeerd afdraaien van ritmebanden. Technieken die de Beatles pas in 1966 op het album Revolver begonnen te "ontdekken." Maar in Eindhoven hadden ze de mogelijkheden dus allang geëxploiteerd — en vaak op een uitstekende manier. Want door de talenten van het duo Dissevelt en Baltan kwam er wel iets anders uit het Natlab dan louter songs die de technische mogelijkheden van de nieuwe technische mogelijkheden moesten illustreren.