Het gevaar van misdaad op de televisie

De wedloop van techniek en moraal. Hoeveel televisiestations kunt je ontvangen via de kabelaansluiting of satellietschotel? Wel eens een telling gedaan en ook je afgevraagd hoeveel geweld en moorden er in een etmaal voorbij kunnen komen op je beeldscherm? Waarschijnlijk, met de afstandsbediening in de hand, niets eens bij te houden. Dan was het ruim vijftig jaar geleden wel heel anders met het karige aanbod aan televisieprogramma's. Toch werd al zeer duidelijk een wijzende vinger opgestoken voor misdaad gerelateerde beelden.

De geleerden gingen er vanuit dat de techniek zich altijd sneller ontwikkelde dan het menselijke moraal. Zo was het de Leidse professor Jacob Maarten van Bemmelen, hoogleraar in het strafrecht, de strafvordering en de criminologie, die zich in 1963 in een open brief richtte op het lezende volk. "Sinds de mens vuur en kruit uitvond hadden deze zegenrijke maar ook verderfelijke gevolgen. Het duurt altijd lang, voordat de funeste consequenties enigszins aan banden zijn gelegd en de nieuwe mogelijkheden uitsluitend of tenminste grotendeels alleen ten goede werken."

Moord en doodslag. Al eerder had Van Bemmelen gewezen op de beïnvloeding. Nadat in november 1962 de Aktie "Open het Dorp" op de televisie was geweest stelde hij dat de massasuggestie daar ten goede had gewerkt, maar waarschuwde hij er ook voor dat de televisie voor verkeerde doeleinden kon worden gebruikt. Ook ging hij in op de gruwelijke beelden vertoond op de televisie van de moord op John F. Kennedy, de toenmalige president van de VS, gevolgd door de beelden van de moord op zijn moordenaar Oswald: "Er schuilt hier groot gevaar. Iedere criminoloog weet dat het vertonen van dergelijke moorden nieuwe misdaden tot gevolg heeft. Dickens wist reeds dat elke openbare terechtstelling nieuwe moorden verwekte. De televisie kan leiden tot het aankweken van solidariteitsgevoelens tussen de mensen onderling, maar dan dient het middel wel met verstand worden aangewend."

Het gevaar van de volkswoede. Wel wees hij erop dat aangaande de moord op Kennedy een onheuse situatie was ontstaan: "Des te erger is het wanneer het onderzoek naar de dader van zulk een moord wordt gefrustreerd doordat degene, die ervan beschuldigd wordt, meteen vermoord kan worden op het ogenblik, waarop hij tussen twee politieagenten wordt overgebracht van de ene naar de andere gevangenis."

Van Bemmelen voegde eraan toe dat iedere deskundige begreep hoe een volkswoede kon oplaaien ten opzichte van een persoon die verdacht wordt van het plegen van een afgrijselijk misdrijf: "Wat thans in Dallas is gebeurd is in hoge mate verontrustend en staat dan ook terecht in de Amerikaanse pers aan felle kritiek bloot. Het zal ongetwijfeld tot gevolg hebben dat bij menigeen het vermoeden blijft bestaan, dat ondergrondse machten hierin de macht hebben gehad. Die angst zal zeker niet weggenomen worden door het feit, dat de televisiekijkers nog eerder dan de rechercheurs, die Oswald overbrachten, zagen dat de nieuwe moordaanslag plaats vond."

Het filter van de pers. Van Bemmelen besloot zijn noodkreet met de mededeling dat hij een groot voorstander was van een verbod van vertoning van rechtszittingen of zelfs van executies: "Het plegen van goede justitie is een zaak van het gehele volk, maar niet iedereen behoeft deze berechting — en al wat daarbij behoort — van nabij mee te maken. Het is voldoende dat de openbaarheid van de rechtspleging in zoverre gewaarborgd is, dat daarop een zekere controle van de zijde van het publiek via de persorganen kan worden uitgeoefend." De pers diende met andere woorden als een soort filter te dienen tussen de officiëe rechtspraak en de massa van het volk en, in dit opzicht, ook haar eigen verantwoordleijkheid te nemen.

Achter de denkbeelden van Van Bemmelen — en hij was in die tijd niet de enige die dit soort opvattingen huldigde — school een principiële angst voor de emoties van het volk, die door de nieuwe massamedia kon worden opgewekt en zelfs gemanipuleerd. Ten goede, maar ook ten kwade. Afsluitend stelde Van Bemmelen dat de openbaarheid tot op dat moment getoond, inzake de moorden in Dallas, ten kwade had gewerkt. Dit — zo verwachtte hij — zou altijd het geval zijn wanneer ze de misdaden en de berechtingen ervan te uitvoerig en te realistisch tot de massa zouden blijven brengen. Het is maar goed dat de in 1982, op 84-jarige leeftijd overleden Van Bemmelen, niet meer meegemaakt heeft op welke geavanceerde wijze de sociale media zich hebben ontwikkeld. Hij zou het huidige televisie-aanbod zeker hebben ervaren als een nog grotere vorm van positieve, maar ook van negatieve beïnvloeding.