Hoe de radio de oorlog overleefde ...

De stem van strijdend Nederland. De 'stem van strijdend Nederland' was de dagelijkse radio-uitzending uit Londen, waarmee de Nederlandse regering het contact onderhield met het door de Duitsers bezette Nederland. Dat gebeurde met vallen en opstaan, zoals blijkt uit de getuigenissen van twee bekende stemmen van deze zender, de schrijver A. den Doolaard en historicus Lou de Jong.

Als in de dramatische meidagen van 1940 het kabinet, koningin Wilhelmina en de rest van de koninklijke familie uitwijken naar Engeland, is daarmee het contact tussen de Nederlandse regering en het door de Duitsers bezette vaderland verbroken. De enige mogelijkheid om zich in die eerste weken tot de achtergebleven landgenoten te wenden, vormt de Nederlandse afdeling van de BBC, die juist enkele weken eerder, in april 1940, van start is gegaan met dagelijkse uitzendingen van een kwartier. Via dit kanaal komt op 20 mei het eerste levensteken, in de vorm van een tien minuten durende toespraak van minister-president De Geer. De bejaarde premier (hij is dan 70 jaar) toont geen enkele strijdbaarheid. Hij dringt er bij de bevolking zelfs op aan om via een correcte samenwerking "de achting van de tegenstander" te winnen. Over deze toespraak heeft De Geer geen enkel overleg gehad met de andere ministers noch met koningin Wilhelmina. Vooral de laatste is over de defaitistische toon die De Geer heeft aangeslagen uiterst verbolgen.

Flitspuit van Meyer Sluyser. Naast Radio Oranje ontstonden in Engeland nog andere op het bezette Nederland gerichte radio-uitzendingen. Zoals de Flitspuit, een omroep die pretendeerde vanuit bezet gebied te opereren en die sterk gericht was op het stimuleren van een geest van verzet. Het was een Engels initiatief, waarvan de uitvoering voornamelijk in handen was van de latere VARA-commentator Meyer Sluyser. Deze zender bleef ongeveer een jaar in de lucht, van zomer 1941 tot zomer 1942. In zijn jonge jaren was Sluyser betrokken bij de oprichting van de VARA en werd hij lid van het hoofdbestuur van deze omroep. In het blad "Vrijheid Arbeid Brood" ageerde hij in de roerige jaren dertig tegen de dreiging van zowel het fascisme als het communisme. Toen de Duitsers in mei 1940 Nederland binnenvielen wist hij op het nippertje te ontsnappen aan de nazi's, die kort nadat ze Amsterdam binnentrokken, al voor zijn deur stonden om hem te arresteren. Sluyser ontsnapte met zijn gezin naar Engeland en kon aan de slag bij de regeringsvoorlichtingsdienst. Hij is de geestelijke vader van de naam "Radio Oranje".

Direct na de bezetting van Nederland door de Duitsers begint Henk van den Broek samen met Ernst Kuiper, Jos Mendels, A. den Doolaard, Henri Sandberg, Joop Kolkman en Max en Nelly Vredenburg Radio Vrij Nederland. Al op 19 mei 1940 zijn de eerste uitzendingen richting Nederland, gefaciliteerd door Philips en de Franse omroep. Op 4 juni weet het groepje zelfs een kortegolf uitzending te maken voor Nederlands-Indië. Maar een week later zijn de Duitsers al zo dicht bij Parijs dat de radiomakers noodgedwongen uitwijken naar Londen.

Radio Oranje. Toen de samenvoeging eind 1942 een feit geworden was kreeg Radio Oranje een hechte, goed op elkaar ingespeelde staf, waarin de taken overzichtelijk verdeeld waren: Lou de Jong behandelde het oorlogsverloop, Van den Broek als de Rotterdammer concentreerde zich op de gebeurtenissen in bezet Nederland en Den Doolaard was gespecialiseerd in aanstekelijke peptalks. Voor velen in bezet gebied was Radio Oranje synoniem met 'de Engelse zender', bron van waarheidsgetrouwe informatie, hoop en bemoediging. Van veel betekenis waren in dat verband de toespraken van koningin Wilhelmina, die daarmee al gauw een aanstekelijk imago van onverzettelijkheid verkreeg.

Invloed? Toch had Radio Oranje tijdens de Tweede Wereldoorlog geen bepalende invloed op de stemming van de Nederlandse bevolking. Dat was althans de conclusie van een studie van Onno Sinke, die op 20 april 2009 aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveerde op een onderzoek naar de invloed van de zender. Na de oorlog werd de zender een symbool van verzet tegen de Duitsers. Maar uit het onderzoek van Sinke bleek dat Radio Oranje nauwelijks een stempel drukte op de houding van de bevolking in bezet Nederland. Radio Oranje ging zeer voorzichtig te werk. Sinke ontdekte dat dit deels gebeurde op aandringen van koningin Wilhelmina, die Duitse represailles vreesde. Door het ontbreken van een accuraat beeld van de toestand in bezet Nederland kon men in Londen moeilijk inschatten of de uitzendingen consequenties zouden hebben voor de luisteraars.

England Spiel. Het grootste obstakel waarmee Radio Oranje te kampen had, was de onvolledige informatie die men had over wat er in bezet gebied gebeurde. Daardoor kon men meestal niet inspelen op zaken, die in Nederland van grote actuele betekenis waren. Engelandvaarders deden meestal vele maanden over hun tocht naar de vrijheid. Ook waren de geheime radio-verbindingen met bezet gebied voor jaren onbruikbaar ten gevolge van het langdurige England Spiel (Duitse operatie waarbij 59 Nederlandse geheim agenten gevangengenomen werden. De Duitsers konden codes van deze agenten gebruiken om via een geallieerd zendernetwerk valse informatie te sturen naar het Engeland).

Dolle Dinsdag. Toen het overrompelende oorlogsverloop in de laatste zomermaanden van 1944 het vaderlandse grondgebied begon te naderen, braken ook voor Radio Oranje spannende dagen aan. Van historisch belang is daarbij de uitzending van maandagavond 4 september, waarin tot verrassing van De Rotterdammer, die de uitzending presenteerde, premier Gerbrandy op het laatste moment een verandering in zijn tekst aanbracht en meedeelde, dat de Nederlandse grens door de geallieerden was overschreden. Deze overmoedige en naar later bleek onjuiste informatie leidde tot de hysterische opwinding van Dolle Dinsdag, de dag waarop Het Gerucht alle gebeuren beheerste, waarop men de bevrijders al in Rotterdam en Den Haag en op weg naar de hoofdstad waande en ook de dag waarop vele NSB-ers en andere foute landgenoten hals over kop de vlucht namen naar het oosten.