volume 18
september 2015

Hoe de radio de oorlog overleefde ...

Deel 2: Radio Herrijzend Nederland

door André van Os

"Hoe de radio de oorlog overleefde" is een driedelige serie van de VPRO over de Nederlandse radio buiten bezet gebied tijdens de Tweede Wereldoorlog. De afleveringen werden eind 1987 uitgezonden in "Het spoor terug", onderdeel van het geschiedenisprogramma OVT. De begeleidende teksten van de serie zijn geschreven door radio-icoon Arie Kleijwegt en hier bewerkt en aangevuld met links naar de radioprogramma's. Onze speciale dank gaat uit naar de VPRO, in het bijzonder naar programmamaker Marnix Koolhaas. Samenstelling en bewerking: André van Os.

Rechts: Het mengpaneel in de studio van Herrijzend Nederland; links Wim de Nooy, de dame op de voorgrond is onbekend (Archief Kees Nijsen)

Arie Kleijwegt. Kort na de bevrijding van Eindhoven, op 18 september 1944, kwam de "eerste zender op vrije grond" in de lucht: Radio Herrijzend Nederland, met een dagelijks programma gericht op bezet en bevrijd gebied. De uitzendingen vonden iedere dag plaats tussen 7:00 en 9:30, 12:00 en 13:30, en tussen 17:00 en 22:15 op de 420 meter middengolf. Na de bevrijding van heel Nederland werden de uitzendingen voortgezet vanuit studio's in Hilversum. De omroep was onderdeel van het Militair Gezag en de bakermat voor een nieuwe naoorlogse omroepgeneratie. De geschiedenis van de zender Herrijzend Nederland is min of meer ook de geschiedenis van de vroegere presentator van Het Spoor Terug, Arie Kleijwegt. Ook zijn omroep-carrière is daar, in september 1944 in Eindhoven, begonnen.

Arie: "Ik was toen 23 jaar en was als onderduiker een jaar eerder in Eindhoven beland. Ik kon natuurlijk op geen enkele manier vermoeden, dat van daaruit een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de Nederlandse radio zou beginnen en dat ik daar iets mee te maken zou krijgen. Als ik 's avonds tegen een uur of zes op die gedenkwaardige maandag 18 september 1944 op mijn oude fiets tussen de eerste tanks van het tweede Britse leger via de Aalsterweg Eindhoven binnenrijd, moet verslaggever Robert Kiek, die we dan dagelijks via Radio Oranje kunnen horen, vlak in de buurt zijn geweest".

Links: Kamer 2 in de Philips Schouwburg, in gebruik als studio voor Radio Herrijzend Nederland

Philips. Al op 19 september arriveert vanuit Londen de kapitein van het Nederlandse Militair Gezag, Henk van den Broek. Hij is de chef geweest van Radio Oranje, waar hij onder het pseudoniem "De Rotterdammer" grote oorlogsbekendheid heeft gekregen. Hij heeft van de regering de opdracht gekregen in bevrijd gebied een radio-omroep op te zetten, die heel Nederland zal kunnen bestrijken. Hij treft het, want juist in Eindhoven is in het geheim bij Philips een zender gebouwd die daarvoor kan worden gebruikt. Mr. Joop Landré, de latere oprichter van de TROS, is dan perschef van Philips en hij is één van de eersten waar Van den Broek contact mee opneemt. Ook Gabri de Wagt, die later lange jaren jeugdprogramma's bij de VARA zal gaan maken, is één van de mensen, die in die allereerste dagen bij de nieuwe zender wordt betrokken. De eerste omroepster van de nieuwe Eindhovense zender, die ook een lange omroepcarrière tegemoet gaat, is Netty Rosenfeld, die als rasechte Amsterdamse enkele jaren in Eindhoven is ondergedoken geweest.

De rechterhand van kapitein Van den Broek, die de leiding van Herrijzend Nederland krijgt, is George Sluizer, eveneens afkomstig van Radio Oranje. Ook hij gaat een lange omroep-carrière tegemoet als programmaleider van Radio Nederland Wereldomroep. Als de oud-medewerkers van Herrijzend Nederland in 1959, 15 jaar na dat gedenkwaardige najaar van 1944, voor het eerst in een reünie bijeen zijn, is hij het die die tijd nog eens beeldend tot leven wekt.

"Op 29 september werd voor het eerst met wat grammofoonplaatjes proefgedraaid op 420 meter, zo dicht mogelijk bij de golflengte van Hilversum. Het was een heerlijk gehoor. Op 30 september waren alle benodigde toestemmingen binnen, ook van de censuur. Er werd koortsachtig gewerkt door alle uit de grond gestampte en nog onervaren afdelingen. Op 2 oktober ging de eerste officiële proefuitzending de lucht in. Het was een ontroerende ervaring voor hen die het hoorden. Een Maastrichts blad schreef onmiddellijk daarna: "Spreek jij, omroeper van Herrijzend Nederland! Jij kunt vrij spreken! Wij wachten met smart op het Nederlandse vrije woord op Nederlands vrije bodem. Spreek waarheid!""

Rechts: Medewerkers van Radio Herrijzend Nederland bezig met de voorbereidingen van een uitzending, Eindhoven eind 1944 (Fotograaf onbekend)

De Fox. Die hele lange laatste oorlogswinter bestaat Nederland uit twee hermetisch van elkaar gescheiden delen: het bevrijde zuiden, waar Herrijzend Nederland opereert en het bezette gebied boven de grote rivieren, waar, wat wij noemen de Duits-Japanse radio van Hilversum nog altijd uitzendt. Worden wij daarginds wel gehoord? Lange tijd bestaat daarover onzekerheid. Joop Landré, die inmiddels onder het pseudoniem "De Fox" strijdbare teksten is gaan uitzenden, weet het "Duitse" Hilversum een reactie te ontlokken.

"Door een truc die ik zelf verzonnen heb, daar ben ik nog altijd trots op, naar aanleiding van het Engelse bombardement op het Bezuidenhout in Den Haag. Dat was een vergissing. Maar ik draaide het om. Ik heb een praatje gehouden met een razende woede, dat de nazi's niets ontziend onschuldige burgers bombardeerden in een buitenwijk in Den Haag. Wat heeft die stomme Blokzijl gedaan?" (Max Blokzijl, werkzaam bij de Duitse omroep in Hilversum, later gefusilleerd, AvO) "Die heeft dat uitgezonden over de hoofdzenders, datzelfde praatje, en sprak daar schande van. "We laten u horen wat de landverraders in Eindhoven u wijsmaken". Een razende Blokzijl. En toen hebben we staan dansen in de studio. Op datzelfde moment is die microfoon nog belangrijker geworden want je weet: ik word gehoord."

Links: Reportagewagen van Radio Herrijzend Nederland in Hilversum, 8 mei 1945 (Collectie NIOD)

Strubbelingen. Al heeft, zolang de Eindhovense omroep haar werk doet de nieuwsvoorziening uiteraard de eerste prioriteit, toch probeert men al gauw een zo volledig mogelijk programma te maken. Daartoe behoren ook religieuze uitzendingen en muziek. In die sector is Kees Middelhoff werkzaam, ook een uit het noorden afkomstige onderduiker, die daar vanuit Brabant zijn verdere beroepsleven in Hilversum bij de Wereldomroep zal voortzetten. Met het oog op de komende kerstuitzendingen maakt hij muziekopnames in de Sint Jan van het pas bevrijde 's-Hertogenbosch. Dat gaat met heel bijzondere strubbelingen gepaard. Tijdens de opnames viel het aggregaat uit of er viel een stuk raam naar beneden of er was lawaai van een vliegende bom (V1) op weg naar Antwerpen. Daar werd de opname dan op afgestemd: zodra een V1 was gepasseerd konden net zeven minuten Sweelinck worden opgenomen. De opname was precies afgerond toen de volgende vliegende bom overkwam.

Rechts: Frits Thors met een echtpaar in de studio op 2 november 1945 (Foto: Anefo - Nationaal Archief)

Kritiek uit Londen. Herrijzend Nederland werkt op twee fronten. Het moet zich met bemoedigende uitzendingen richten tot de mensen in het noorden, maar heeft ook een taak in het begeleiden van het weer op gang komende leven in het bevrijde zuiden. In het voorjaar van 1945 gaat het oorlogsverloop naar een climax. Oost- en Noord-Nederland worden bevrijd, de Duitsers worden van alle kanten teruggedrongen op eigen grondgebied, maar in het bezette westen van ons land wordt de hongersnood ondraaglijk. Herrijzend Nederland smeekt de geallieerden om hulp.

Vanuit Londen, waar Radio Oranje nog steeds actief was, bezag men het regionale programmabeleid van Herrijzend Nederland met enige zorg. Schrijver A. den Doolaard, die Van den Broek als programmachef was opgevolgd: "In die tijd ging Van den Broek zijn eigen gang en hij zat met de grote moeite dat hij in het begin met een tamelijk zwakke zender uitzond voor het bevrijde zuiden, maar tegelijkertijd in Noord-Nederland gehoord werd. En ook in Londen, want de luisterdienst van de BBC tapte hem ook af. Niemand kan twee heren dienen en een paar keer is dat gekomen tot conflicten."

Het Militair Gezag trad op tegen de zwarte handel, wat leidde tot honger in het bevrijde zuiden. Van den Broek berichtte daarop over de ellendige voedseltoestanden. "Maar dat kon natuurlijk helemaal niet met het oog op het noorden, waar de voedseltoestanden nog veel slechter waren." Zelfs premier Gerbrandy was "not amused" omdat de indruk werd gewektt dat de geallieerden bevrijde gebieden aan hun lot over lieten. Den Doolaard: "Van den Broek had in principe gelijk, maar verder kijkend weer niet. Hij zat met alle gevaren van een regionale zender. Gevaren die vandaag de dag nog met regionale zenders bestaan, nietwaar? Dat de regio soms andere belangen heeft die in botsing komen met het geheel."

Links: Gerbrandy kondigt (iets te vroeg) de bevrijding aan (Fotograaf onbekend)

Bevrijd. Maar langzaam nadert ook het einde van deze unieke omroep, die de bevrijding van ons land heeft begeleid. De politiek gaat zich nu nadrukkelijk bemoeien met de vraag hoe het in het naoorlogse Nederland met de radio verder zal moeten. Kunnen de vooroorlogse omroepverenigingen, die hun oude posities weer willen hernemen, zonder meer terugkeren? De regering is daar niet voor. Omdat die tegenstelling niet zomaar is uitgevochten duurt het nog tot januari 1946 dat Herrijzend Nederland het Nederlandse radioprogramma — nu vanuit Hilversum — blijft verzorgen.

Karel Nort, oud-omroeper van de AVRO, was eigenlijk de enige professionele kracht waarover Herrijzend Nederland beschikte. Al in het najaar van 1944 was hij als verzetsman door de linies naar het zuiden gekomen. Hij is het ook die in de avond van de 4de mei 1945 het lang verwachte bevrijdingsbericht vele malen voor de Eindhovense microfoon zal voorlezen.

De toespraak van Henk van den Broek, "De Rotterdammer", op de avond van 4 mei 1945 moet voor de drager van dat pseudoniem het hoogtepunt zijn geweest van zijn oorlogscarrière bij de radio. Als dagbladcorrespondent in Parijs is hij daar al in de meidagen van 1940, kort na de Duitse inval via de Franse radio mee begonnen en zette zijn strijdvaardige toespraken daarna voort via De Brandaris en Radio Oranje in Londen. Na de Eindhovense periode zal hij zijn loopbaan in Hilversum afsluiten als eerste directeur van de Wereldomroep.

Rechts: Reportagewagen van Radio Herrijzend Nederland bij De Naald in Apeldoorn, mei 1945 (Foto: Anefo — Nationaal Archief)

Overgangstijd. Oorlogscorrespondent van Herrijzend Nederland Sjoerd de Vrij berichtte over de rampspoed van de hongerwinter, waarvan de bijzonderheden na de bevrijding pas goed bekend worden. De Vrij, later voorlichtingschef van Philips, heeft in die dagen gebeurtenissen van zodanige wereldhistorische betekenis meegemaakt als slechts weinig journalisten is gegeven.

Na de bevrijding kunnen de programma's van Herrijzend Nederland natuurlijk luchtiger van toon worden en wordt ruimschoots aandacht geschonken aan de ontspanning waaraan ook de Canadese bevrijders zich overgeven, zoals Frits Thors belicht in een reportage. Op 19 januari 1946 komt dan eindelijk de dag waarop Herrijzend Nederland voor het laatst in de lucht is. De uitzendingen zullen worden voortgezet door de Stichting Radio Nederland in Overgangstijd, waarin de oude omroepen alweer veel te zeggen krijgen. Dat is niet zonder slag of stoot gegaan, zoals we zullen lezen in deel 3.

Audio bij aflevering 2:

Luister naar interviews met de hoofdrolspelers en naar unieke fragmenten