volume 22
augustus 2019

Het ultimatum van de platenindustrie

De strijd tussen radio en grammofoonplaat in het Duitsland van 1931

door Hans Knot

Met de opkomst van nieuwe technologieën verandert ook het medialandschap. De vertegenwoordigers van oude en nieuwe media raken vaak in conflict. Dat gold bij de opkomst van de radio, nu honderd jaar geleden, ook voor het Europese continent. Hans Knot geeft hier het voorbeeld van het ultimatum dat de grammofoonplatenindustrie in het Duitsland van 1931 stelde aan de radiostations.

Het ultimatum van de platenindustrie. Technologische vooruitgang levert winnaars en verliezers op en daarmee ook de nodige conflicten. Een goed voorbeeld is de strijd tussen de grammofoonplatenindustrie en de radiostations, beide relatieve nieuwkomers in het toenmalige medialandschap. We gaan daarvoor terug naaar het Duitsland van december 1931. Hoewel de radio op die plaats en in die tijd wel een opmars maakte, had nog bij lange na niet iedereen een radiotoestel — die waren immers veel te duur voor het doorsnee-huisgezin. De industrie maakte dan ook volop reclame voor hun producten en de radiostations probeerden de luisteraars te verleiden met aantrekkelijke programma's. Niet zonder succes. Maar, even leek het in die maand december van dat jaar goed mis te gaan met de groei van het medium. Het was namelijk zo, dat vanuit de grammofoonindustrie aan de omroep een ultimatum werd gesteld. Men wenste namelijk niet dat nog langer grammofoonplaten in de uitzendingen zouden worden gedraaid.

Algemeen werd aangenomen dat de leiding van diverse al actieve radiostations spoedig met een reactie zouden komen. Die zouden, zo was de verwachting, voorlopig wel bij deze maatregel neerleggen. Dat betekende natuurlijk wel dat wat misschien wel het meest aantrekkelijke element was van de radio-uitzendingen uit die tijd, zou gaan verdwijnen. Immers over het algemeen werd de radio door de luisteraars gebruikt om te ontspannen en dus om naar muziek te luisteren. Amusementsmuziek in de eerste plaats en af en toe ook naar de meer ernstige klassieke muziek en dat liefst op alle momenten van de dag.

De voordelen van de grammofoonplaat. In het Algemeen Handelsblad werd over de Duitse plannen destijds geschreven: "Over het algemeen wordt de radio door den luisteraar gebruikt om muziek te hooren; men zal algemeen toegeven dat van het muzikaal gedeelte van de omroepprogramma's, de uitzendingen van grammofoonplaten, om meer dan een reden een zeer gewaardeerd deel vormen. In de eerste plaats om zuiver technische redenen. De op de grammofoonplaat vastgelegde muziek werd onder technisch ideale omstandigheden opgenomen. De uitvoerende kunstenaar, die voor de microfoon der grammofoonondernemingen speelt, heeft gemeenlijk een zekere ervaring op dit gebied; hij oefent en herhaalt tot het resultaat onberispelijk is. Hij moet dit doen omdat de grammofoonplaat de muziek voor alle tijden vastlegt; hij kan dit doen wijl de grammofoonindustrie voor tijd en moeite voldoende geld over heeft."

Er vielen duidelijke verschillen tussen live-optredens en de opnamen voor de grammofoonindustrie te noemen. We citeren andermaal het Algemeen Handelsblad: "Bovendien zijn, bij de in de plaat gegrifte geluidstrillingen, de verschillen tusschen piano en forti bij lange na niet zoo groot als in werkelijkheid; en terwijl de direct voor de omroepmicrofoon gespeelde muziek al te vaak nog microfoontechnische fouten maakt, die tot een vervorming bij de weergeving leiden, is de grammofoonmuziek geschikt om een volkomen gelijkmatige weergeving te verkrijgen. Een weergeving die weliswaar afwijkt van de werkelijkheid, maar die den luisteraar volkomen bevredigt."

Uiteraard was men bij de diverse radiostations niet blij, want de grammofoonplaat had destijds zeker voordelen. Niemand, ook de omroep niet, kon goedkoper over muziek beschikken dan door het aanschaffen van grammofoonplaten. Niet alleen in Amerika, ook in Europa, was de grammofoonindustrie inmiddels geworden tot de amusementsindustrie bij uitstek. En het, enkele jaren eerder, samengaan van geluidsfilm- en grammofoonindustrie had de positie van deze industrie nog versterkt. Zij waren het die de beste uitvoerende kunstenaars contractueel aan zich verbonden.

Een overeenkomst tussen de partijen. Dat de strijd tussen radio en de grammofoonplatenindustrie in Europa niet eerder tot uitdrukking was gekomen — in Amerika speelde het conflict namelijk niet omdat daar omroep en grammofoon-industrie destijds voor het grootste deel in één hand waren — vond zijn verklaring deels in het feit dat eerst in de daaraan voorafgaande periode de omroep de grammofoon als middel tot het horen van muziek was gaan uitbreiden. Dit mede door de sterke uitbreiding van het aantal grammofoonplatenconcerten en tevens in het feit dat de grammofoonindustrie tevreden was met haar afzet en dus aan de concurrentie van de radio niet voldoende aandacht besteedde.

Het was natuurlijk in 1931 een periode van grote crisis in Duitsland en andere landen en de afzet van grammofoonplaten was derhalve ook sterk achteruit gegaan. Men zocht in de platenindustrie naar middelen en wegen om de omzet te verhogen. Het resultaat was onder meer het eerder genoemde ultimatum dat aan de radiostations was gesteld. Uiteindelijk kwam men tot een overeenkomst waarbij de radio een financiële bijdrage ging leveren inzake auteursrechten van gedraaide muziek en zo bleven zij, die in het trotse bezit waren van een ontvangsttoestel, niet verstoken van muzikale klanken.