Herrie om een haan

In de stijl van de Geesink Studio. Een afbeelding van een heuse haan is lang onderdeel geweest van het beeldmerk van omroep Vereniging Arbeiders Radio Amateurs (VARA). Later werd de haan ingeruild voor een uitroepteken. Dat was — hoe kan het ook anders bij de VARA — omdat er ruzie was ontstaan over die haan. Maar laten we beginnen bij het begin ...

De radio-uitzendingen van de VARA begonnen ooit met het kraaien van een haan. Dat geluid stond symbool voor "de nieuwe dageraad, een hoopvol optimisme naar een toekomst waar socialistische idealen waarheid zouden worden. Toen men voor de eerste VARA televisie-uitzending een herkenningsfilmpje nodig had was de haan dan ook een logische hoofdrolspeler," schrijft Liselotte Doeswijk op de website van het onderzoeksproject 'Vijftig jaar TV-decor, Vorm van Vermaak'. "Peter Zwart," zo voegt zij daaraan toe "maakte dit filmpje voor de VARA. Zwart werkte rond die tijd ook bij Studio Geesink, tevens bekend als 'Dollywood'. De studio waar men reclamefilms maakte voor Philips, Bols en internationale klanten. Die poppenanimaties waren meestal heel vermakelijk en ludiek: voetballende bierflesjes, dansende sinaasappelen. Ze werden later gerestaureerd en gedigitaliseerd door het EYE Film Instituut (voorheen Filmmuseum)" in Amsterdam.

Een nieuwe huisstijl. In de jaren zestig van de vorige eeuw maakte de haan plaats voor vlammetjes en allerhande letterkunst. Maar in het vormgevingspakket dat naar aanleiding van het 50-jarig bestaan van de omroep werd gemaakt, stond ineens weer een haan centraal. Dat ontwerp, een haan tegen de achtergrond van een zonsopkomst, was van illustrator en grafisch ontwerper Johan Volkerijk. Hij werkte ruim dertig jaar op de grafische afdeling van de NTS, later genaamd NOS. Zijn bekendste ontwerp was ongetwijfeld het NOS-logo, maar hij maakte dus ook dit VARA-pakket dat overigens maar kort, namelijk van 1975 tot 1977, werd gebruikt.

Daarop begon de herrie rond de haan. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid beschrijft de aanloop als volgt. De VARA was al in 1974 op zoek naar een nieuw logo en bijbehorende huisstijl. Er werd een wedstrijd uitgeschreven onder vijf ontwerpers waaronder ene Swip Stolk. Stolk was een autodidact-grafisch ontwerper uit Zaandam, die vanaf de jaren zestig van de 20ste eeuw bekendheid genoot door eigenzinnige en opvallende ontwerpen. Maar de omroepen hadden een afnameverplichting (gedwongen winkelnering) bij de NOS, destijds ook het facilitair bedrijf van de publieke omroep. Daarom ging de opdracht aanvankelijk naar Johan Volkerijk.

Ontwerper Swip Stolk vertelt ... De VARA was in die late jaren zeventig van de 20ste eeuw nog een enorm democratische vereniging. Medewerkers hadden veel inspraak en dat leidde al snel tot sterke interne verdeeldheid waar ook de huisstijl de dupe van werd. In 1979 had Swip Stolk er genoeg van: vrijwel niets van zijn oorspronkelijke ideeën kwam op het scherm en hij nam ontslag. In het Nieuwsblad van het Noorden van 15 februari 1979 deed hij zijn beklag onder de kop: "VARA-Haan heeft nooit echte kans gekregen."

"Grafisch ontwerper Swip Stolk uit Zaanstad staat nog voor honderd procent achter zijn ontwerp van de VARA-haan en de vele toepassingen daarvan in druk, animaties en filmpjes," zo begon het artikel. "Tegenwerking door de medewerkers en een golf van kritiek in de publiciteitsmedia werden echter zijn deel. Inmiddels werkt hij al niet meer voor de VARA, die nog wel een aantal van zijn producten gebruikt, maar in een zodanige toepassing dat hij er weinig meer mee te maken wil hebben."

Aanleiding voor het interview met Stolk in deze regionale krant was een op handen zijnde expositie. "Vanaf 23 maart is in het Groninger museum voor Stad en Ommelanden al het materiaal te zien dat hij voor de VARA ontwierp. En zo is de haan al bijgezet in het museum, nog voordat hij de kans heeft gekregen behoorlijk te kraaien," grapte de krant. "'Die haan heeft nooit een reële kans gekregen en dan slaagt er natuurlijk niets, of 't nou een haan is of een klavertje vier,' zegt Swip Stolk, die bij de VARA een bepaald moeilijke tijd heeft doorgemaakt. Hij gelooft dat als er bij die omroep minder interne problemen waren geweest, de zaak anders was gelopen. 'De ziekte is dat er geen samenwerkingspatronen meer mogelijk zijn. Het zijn allemaal eilandjes met verschillende belangen, er zijn verschillende kampen en dat heeft de nodige gevolgen. Je valt er dan middenin en dat zijn niet de meest makkelijke werkomstandigheden.'"

Een verloren strijd. Ook in de krant werd benadrukt dat het ontwerp van een nieuwe haan niet alleen voor vignetten en briefpapier was. "De haan moest ook op het scherm en wel in vele verschijningsvormen: voor Koning Klant, de Ombudsman, de amusementsprogramma's, etc. Daarnaast ontwierp Stolk in samenwerking met Coelho een geweldig groot decor van waaruit alle VARA-programma's gepresenteerd zouden worden. De bedoeling daarvan was de kijker totaaltelevisie te bieden, met een blik in de keuken van de VARA." Ook dat gaf natuurlijk weer gedonder met het facilitair bedrijf van de NOS, want die had naast een grafische afdeling ook de beroemde afdeling decorbouw, die in feite alle televisiedecors voor alle omroepen moet ontwerpen."

Maar, toen het decor eenmaal stond werd het uitgangspunt 'totaaltelevisie' in twijfel getrokken. "Koning Klant wilde niet aan de formule deelnemen, terwijl de samenwerking met Achter het Nieuws en de Ombudsman ook niet vlekkeloos verliep. Stolk: 'De eerste uitzending was perfect: de hele zaal was bevolkt met politici en mensen die in de programma's zouden optreden. Het was geen "fakewerkplaats", zoals bij TROS-Aktua, maar een grote arena, waar alles gebeurde. Later kwamen er niet voldoende mensen, de hele studio liep leeg. Zo ging er telkens een stukje van het decor af, dat uiteindelijk maar in zijn geheel werd opgeslagen. De presentatie had toen weer plaats vanuit de hoofdcontrolekamer.'"

Protserig en arrogant? "'Kijk eens,'" zo vervolgde Stolk zijn betoog in de krant, "'die haan was natuurlijk geen lieve jongen, die stond voor de strijdbaarheid van de VARA. Dat was geen toeval en dat is ook besproken. Het zou een wat controversieel geheel moeten zijn. En dan krijg je natuurlijk wat geëmotioneerde reacties, dat is altijd zo geweest. Als je alleen maar dingen maakt die aansluiten op het bestaande, ach, dan zal je weinig emoties losmaken. Dan werk je alleen maar om de poen binnen te halen. Als je de illusie hebt een klein beetje te kunnen peuteren aan dingen, dan is er een andere betrokkenheid bij jezelf.'" Maar de haan kon weinig goeds meer doen. Men vond het beest protserig en arrogant, bijna zoals sommigen ook de VARA zagen. In die zin paste de haan weer wel.

De krant concludeerde: "Swip Stolk heeft dan ook een nare tijd achter de rug. Nu heeft hij zich met zijn volle energie geworpen op het inrichten van de tentoonstelling in Groningen en het maken van een dikke catalogus. 'Een hele klus, daar heb je wel meer dan een maand werk aan,'" stelde Stolk tot slot. Vanaf najaar 1980 kreeg de VARA weer een nieuw vormgevingspakket. Stolks haan verdween van het beeldscherm, maar het door hem ontworpen lettertype 'VARA bold' bleef wel te zien in de VARA-Gids en op de televisie. De VARA-haan zou tot 1983 nog wel op de cover van de VARA-gids en op de etiketten van de VARA Gram LP's prijken.

• —— (1979), "Ontwerper Swip Stolk: 'VARA-Haan heeft nooit echte kans gekregen.'" In: Nieuwsblad van het Noorden, 15 februari 1979.
• Andere Tijden (2016), 65 jaar tv in Nederland: een reconstructie van de eerste uitzending. Opgehaald van het internet op 24 januari 2022.
• Doeswijk, Liselotte (2011), "Allereerste VARA-haan." In: Vijftig jaar TV-decor, Vorm van Vermaak. Opgehaald van het internet op 24 januari 2022.
• Knot Hans (2000), "De toverspiegel van de televisie. De ontvangst van de eerste televisie-uitzending in Nederland." In: Soundscapes, 2000, 3. Opgehaald van het internet op 24 januari 2022.
• Nederlandse Stichting voor Beeld en Geluid (z.j.), Wiki: Swip Stolk. Opgehaald van het internet op 24 januari 2022.
• Nederlandse Stichting voor Beeld en Geluid (z.j.), Wiki: VARA-televisievormgeving. Opgehaald van het internet op 24 januari 2022.