volume 25
oktober 2022

Een draagbare radio voor de jeugd

Over de invloed van de transistorradio

door Hans Knot

In de jaren vijftig van de vorige eeuw maakte de wereld kennis met de transistor. Die uitvinding, en dan met name het gebruik daarvan voor de productie van kleine, draagbare radio's, bracht een verandering teweeg in het gezinsleven. Met dat apparaat konden jongeren zich terugtrekken in hun eigen ruimtes om naar hun eigen muziek te luisteren. En, dat deden ze dan ook. Hans Knot vertelt ons meer over de invloed van het apparaat.

Rechts: de Regency TR-1, de allereerste transistorradio voor het grote publiek

Met het hele gezin rondom de radio. In gedachten stel ik mij een gemiddeld gezin voor, zo in het midden van de jaren vijftig van de vorige eeuw. Slechts weinigen waren destijds in het bezit van een televisietoestel. Toch was er vaak sprake van een gezamenlijke vorm van het doorbrengen van bijvoorbeeld de zaterdagavond. Vroegtijdig werden de gordijnen gesloten. De grote schemerlamp boven de kamertafel ging aan en het mooie wollen tafelkleed voor die avond werd toegedekt met tafelplastic, dat per strekkende meter te koop was. Zo werden onnodige vlekken voorkomen. Vader haalde een oude krant uit de krantenmand en legde die over het plastic en moeder spreidde de gebrande pinda's, nog steeds in de doppen, uit over die krant. Er was ranja of priklimonade voor de kinderen en voor de ouders een kop koffie of thee.

Iedereen verzamelde zich om de tafel en het radiotoestel in de eikenhouten kast werd aangedaan. Een heerlijke buizenradio die langzaam op gang kwam, maar daarna een warme klank voortbracht. Of het een muzikale causerie was, een boekbespreking of een filmrubriek, er werd gezamenlijk naar geluisterd en over gediscussieerd. Aansluitend werd er een spelletje gespeeld waarmee pinda's konden worden gewonnen en vervolgens gedopt en verorberd. Een warmere gezamenlijke gezinsavond was bijna niet te bedenken. Maar er braken andere tijden aan. En, daarbij was een belangrijke rol weggelegd voor de radio, zij het in een compleet andere vorm.

De uitvinding van de transistor. Ik neem je verder mee terug in de tijd en wel naar het jaar 1947, naar het Amerikaanse New Jersey, alwaar de laboratoria van Bell Telephone Company waren gevestigd. Al jaren was daar een drietal wetenschappers bezig met het zoeken naar een alternatief voor het gebruik van vacuümbuizen om een variatie aan elektronische apparaten te kunnen besturen. Om te komen tot een alternatief maakten ze gebruik van tal van stoffen zoals onder meer silicium en germanium.

Op 16 december 1947 kwam de grote doorbraak toen het Walter Brattain en John Bardeen lukte om elektrische stroom door gouddraden te sturen op een plastic driehoek, die ze boven een germaniumkristal hielden. Ze merkten dat hierdoor de kracht van het kristal bijna honderd keer zo sterk werd gemaakt. Het zou niet lang duren voordat de heren naar buiten traden, want op 23 december van dat jaar gaven ze een openbare demonstratie, die algemeen gezien wordt als de geboortedag van wat later de geschiedenis inging als 'de transistor'.

Vervolgens was er een derde wetenschapper — William Sockley — een collega van het voornoemde tweetal, die een paar weken later nog een experiment uitvoerde door drie lagen van germanium op elkaar te leggen, waardoor de transistor nog veel efficiënter werd. Vele decennia later stelde Patrick Dewilde, hoogleraar Elektrotechniek aan de TU Delft, dat de uitvinding van de transistor eigenlijk de eerste grote stap was op de weg naar de digitale revolutie op veler gebied.

Op een bepaald moment besloot men om silicium als scheikundig element in te zetten voor het maken van de transistors. Niet alleen was dat een stuk goedkoper dan germanium, maar het werkte ook nog eens beter bij hogere temperaturen. Bovendien was het niet zo moeilijk te krijgen daar het silicium uit zand kon worden gewonnen. In 1956 kregen John Bardeen, Walter Brattain en Wiliam Shockley gezamenlijk de Nobelprijs voor hun uitvinding van de transistor.

Links: De Veronica-transistorradio compleet in doosje (Foto: Juul Geleick, 2022)

Een draagbare radio voor de jeugd. De transistor diende in de beginjaren vooral als geluidsversterker. In 1952 werden de eerste transistors gebruikt in gehoorapparaten en daarna in radiotoestellen. Transistorradio's waren meteen veel kleiner dan de oude en vertrouwde buizenradio. Bovendien waren ze goedkoper in productie en gingen ze veel langer mee. Maar pas in 1954 kwam de eerste transistorradio op de markt. Het betrof de Regency en dat was de eerste pocketradio met maar liefst vier transistoren. Het apparaat werkte op batterijen en kon dus gemakkelijk overal mee naar toe worden genomen. Het werd in de kerstperiode in de markt gezet om de verkoop te bevorderen. De prijs lag voor die tijd namelijk erg hoog: 49,95 dollars.

De draagbare radio had daarmee haar intrede gedaan, maar de aanschaf van een transistorradio was voor velen nog een kostbare zaak en bovendien verkeerde de ontwikkeling nog in de experimentele fase en was de geluidskwaliteit nog matig te noemen. Maar, de opkomst in vele landen van onder meer de rock-and-roll-muziek betekende dat de jeugd graag haar eigen toestel wenste. Japan volgde in augustus 1955 met de TR-55, een product van Tokyo Tsushin Kogyo Ltd, dat later de naam Sony kreeg.

Zoals gesteld lag de aanschafprijs behoorlijk hoog en kon bij lange na niet iedereen zich de aanschaf veroorloven. En, dan had je er ook nog eens batterijen voor nodig om de energievoorziening op gang te houden, wat zeker ook niet goedkoop was in gebruik. Toch was de transistorradio, vooral onder jongeren, een felbegeerd hebbeding. Achter het huis, in het park, op het strand, waar je ook heen wenste te gaan, je kon de draagbare radio overal mee naar toe nemen.

Vooral toen eind jaren vijftig, begin jaren zestig de transistorradio's ruimschoots voorhanden kwamen werd dit nieuwe radiotoestel enorm populair. De groeiende populariteit van de transistorradio betekende op een bepaald moment ook een verhoogde productie, waardoor de toestellen betaalbaarder werden en ook de toenmalige jeugd een eigen transistorradio kon aanschaffen.

De vraag werd verder ook gestimuleerd door de fabrikanten en handelaren. Er werden bijvoorbeeld bekende artiesten ingezet ter promotie. Zo was het Cliff Richard die in 1961 in het Verenigd Koninkrijk de Coronet Pocket-transistorradio aanraadde met de woorden: "It's a honey for the money." Hetzelfde jaar werd er een bijlage bij het Britse radiomagazine Wireless Electrical Trader gevoegd met een overzicht van de reeds beschikbare transistorradio's, dat inmiddels 160 verschillende exemplaren opleverde.

De transistorradio kreeg een verdere impuls door de komst van de zogeheten zeezenders — Caroline, Veronica en later RNI — die zich met hun programmering en muziekkeuze direct op de jeugd richtten. In de hoogtijdagen van de zeezenders was het op de stranden een feest van herkenning, omdat de transistorradio's voornamelijk waren afgestemd op een van de zeezenders. De apparaten werden vaak ook nog eens door de stations gesponsord en waren dan vooraf getrimd op de frequentie van het favoriete radiostation. Zo was er de Veronica-transistorradio, afgestemd op de 1562 kc (kilocycles), die werkte met gebruik van een 9-volt-blokbatterij en die te koop was voor de redelijke lage prijs van fl. 22,50.

Advertentie voor de Veronica-transistorradio op de Top-40-lijst van 24 juni 1967; klik op de afbeelding voor een groter deel van de pagina

Een populaire tijdsbesteding. Ieder van de hedendaagse 70-plussers heeft wel zo zijn eigen verhaal over het luisteren naar de transistorradio. Vaak komt dan naar voren, dat er — met de oordopjes op en de transistorradio onder het kussen — in bed werd geluisterd als men geacht werd in dromenland te verkeren. Ik kan daarover meepraten. Bij mij thuis waren we goed voorzien. In de woonkamer stond een buizenradiotoestel, terwijl er draadomroep was in de kapsalon, de werkplek van mijn vader, die gevestigd was in hetzelfde pand als het woonhuis. In de eerste helft van de jaren zestig van de vorige eeuw kwam daarbij de eerste transistorradio, die oudste broer Jelle als beheerder kreeg.

Het apparaat was aangeschaft via een actie van een zeeppoeder-merk, waardoor je na het sparen van de nodige bonnetjes een fikse korting kon krijgen bij de aanschaf van het toestel, een Sharp. Lichtblauw van kleur met een forse draaischijf aan de voorkant. Hiermee kon je van frequentie veranderen en het toestel had ook twee simpele knopjes aan de rechterzijde. De eerste als een soort van aan-uitknop en de tweede om het volume te regelen. Het toestel had geen schaalaflezing, dat wil zeggen dat de namen van de stations niet op de afstemschijf stonden vermeld.

Jelle luisterde op zijn slaapkamer, wat ook mijn slaapkamer was. In de avonduren stond het toestel vaak afgestemd op Radio Luxembourg en AFN en overdag waren de zeezenders populair. Vooral toen Radio London het daglicht had gezien werd de 266 meter zeer populair bij het beluisteren. Er werden streepjes gezet in diverse kleuren op de plek waar normaal de naam van een station zou staan. De 299 meter werd ingenomen door Radio City en ik herinner mij als de dag van vandaag dat daarvoor een zwart streepje was geplaatst zodat "The Tower of Power" in de middag snel kon worden gevonden na terugkomst van school.

De reden was het beluisteren van "The Five by Four Show", waarin telkens een Beatles' en een Stones' plaat werd gedraaid. Het was de tijd waarin het radio beluisteren vooral een feest was geworden aangezien er steeds meer leuke muziek op de markt kwam. Het was bij wijze van spreken een kwestie van wachten totdat de nieuwe songs van je favoriete artiest(en) voor het eerst via je transistorradio te horen waren.

De invloed van de transistorradio was gigantisch. Opeens, zodra een jongere er een in bezit had, werd er veel minder met andere leden van het gezin gedaan. Er volgde een soort van afzondering, zodat er naar het eigen favoriete programma dan wel station kon worden geluisterd. En, er waren inmiddels genoeg van die stations die veel meer voldeden aan de wensen dan de programma's uit Hilversum. Veronica, Luxembourg en AFN namen daarbij het voortouw.

Links: De verpakking waarin de Veronica-transistorradio werd verkocht (Foto: Juul Geleick, 2022)

Een medium voor reclame. Via een aantal stations klonk niet alleen het geluid van de populaire muziek maar ook dat van een enorme diversiteit aan commercials. Reclamespots, die niet alleen werden gericht op de moeder in het gezin, die immers het merendeel van de boodschappen kocht, maar die er vooral ook op uit waren om het koopgedrag van de jeugd te beïnvloeden. Immers financieel kreeg men het in de jaren zestig van de vorige eeuw veel beter en kon er meer en meer worden aangeschaft.

Al luisterend naar de Nederlandstalige service van Luxembourg via hun transistorradio werden jongeren bijvoorbeeld aangespoord lid te worden van de vriendenclub, waarbij je met regelmaat het Magazine van Radio Luxemburg ontving. Vol met nieuwtjes over het station alsook de programmering. Mijn exemplaren liggen al decennia in de kelders van Beeld en Geluid. Een bezoek aan Luxemburg voor een programma van de VPRO "OVT" met Gerard Leenders in het begin van deze eeuw leerde dat aan archivering weinig tot niets bij de organisatie zelf was gedaan. En wat de denken van het gedrukte exemplaar van de Veronica Top 40, dat bij je favoriete platenhandelaar verkrijgbaar was. In spotjes werd je opgeroepen ook zo'n té gek T-shirt te kopen, met daarop naam en logo van je favoriete station.

Maar er waren ook tal van bedrijven en uitgeverijen die via de commerciële stations aandacht trokken. Hele lijsten met commercials zijn in mijn archief beschikbaar, maar het noemen van slechts een aantal lijkt voldoende om de hersens aan het denken te zetten. Zo was er reclame voor muziekbladen als Muziek Express, Muziek Parade en Pop-Telescoop, voor mengsmering voor de bromfiets van Shellina Premix, voor de camera's van Kodak, de kauwgom van Stimorol, de brommers van Puch, en voor de BP Actie bij de benzinepomp met Herman Emmink. En dan hebben we het nog niet gehad over de diverse sigarettenmerken, verzorgingsartikelen en zo meer.

Opmerkelijk was in 1971 ook de manier waarop men de aandacht van de jeugd probeerde te trekken voor een totaal nieuw concept in de Nederlandse horeca. Het ging om het allereerste restaurant van de hamburgergigant McDonald's, dat was gesitueerd in de Zaanstreek. Het deejayteam van Radio Noordzee werd uitgenodigd voor de opening, wat weer aandacht opleverde via de 220 meter. Beter kon het niet. Maar ook de komst van de jaarlijkse Oranjebals en de diverse drive-in-shows en optredens in het land werden heftig gepromoot. Ach, er schieten zo veel dingen te binnen waarover je voorheen niet nadacht. Speciale middelen werden gepromoot om jeugdpuistjes tegen te gaan maar ook het kopen van de bladen vol met posters, waardoor je de muren van je slaapkamer kon gaan vullen met de afbeeldingen van je favoriete artiesten.

Rechts: Het binnenwerk van de Veronica-transistorradio (Foto: Juul Geleick, 2022)

Goede herinneringen. De populariteit van de transistorradio liep door tot rond 1987, toen de walkman meer en meer terrein won ten koste van de "pocketradio". Voordeel van een combi-apparaat was dat je er een cassette met je eigen favoriete muziek mee kon beluisteren terwijl je ook naar een favoriet station kon luisteren en het apparaat gewoon in je binnenzak kon worden gestopt.

Terugblikkend is het mogen hebben van een transistorradio voor mij een grote vreugde geweest en ik koester de exemplaren, die ik heb behouden en die een mooie plek hebben gekregen in de leeskamer, in de directe nabijheid van twee oude buizenradiotoestellen. In de loop van de afgelopen decennia heb ik zo'n 1.700 liedjes bij elkaar verzameld, waarin de radio wordt bezongen. In die verzameling komt ook de transistorradio zeker voorbij, al dan niet vergelijkend met de liefde voor een speciale vrouw.

Literatuur

Edwards, Chris (1995), "Walking down the street with your transistor radio." In: OEM, nr. 103, December 1995.
Knot, Hans (2020), "De eerste transistorradio." In: Hans Knot, 100 Jaar Radio. Groningen: SMC/Freewave Nostalgie, 2020.

Websites

Freewave Nostalgie (2022), Freewave Nostalgie. Geraadpleegd op 30 mei 2022.
NPO (2022), NPO Kennis. Geraadpleegd op 30 mei 2022.
PolyTech Forum (2022), PolyTech Forum. Geraadpleegd op 30 mei 2022.
Wikipedia (2022), History of the transistor. Geraadpleegd op 30 mei 2022.

Een lichtelijk andere versie van dit artikel
verscheen in:
Aether , nr. 145, oktober 15, 2022;
British Vintage Wireless Society, jaargang 47, 2022;
Freewave Nostalgie, oktober, 2022;
Offshore Echos Magazine, nr. 209, september, 2022;
Radio Journal nr. 11-12, 2022;
RadioVisie, oktober, 2022.